Σύνταξη άρθρου: Μαρία Τσουμενή

Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Ουρανός

Το τζαμί στο εσωτερικό του Παρθενώνα, χαρακτικό του Joly de Lotbinière, Οκτώβριος 1839.

Για να καταλάβει κανείς τον χαρακτήρα της οθωμανικής κατάκτησης, ανάμεσα σε πολλά άλλα, δεν έχει παρά να παρατηρήσει και τα δημόσια κτήρια, όπως τα εννοούσαν οι Οθωμανοί. Για αυτούς σημαντικές ήταν τρεις κατηγορίες κτηρίων και η Αθήνα δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Ας τα περιηγηθούμε.

  • Δημόσια κτήρια, μη κρατικής χρήσης

Τα χαμάμ

Σημαντικό κτήριο, επίκεντρο της κοινωνικής ζωής για τους Οθωμανούς, ήταν το χαμάμ. Υπήρχαν αρκετά επί Τουρκοκρατίας, σώθηκαν ως τις μέρες μας όμως μόνο δύο. Στην οδό Κυρρήστου 8 είναι το ένα. Είναι γνωστό ως το Λουτρό των Αέρηδων ή το Χαμάμ του Αμπίντ Εφέντη, όπως ονομαζόταν. Το λουτρό χρονολογείται από τον 17ο αιώνα, και λειτούργησε αδιάλειπτα έως το 1965! Από το 1999, μετά την αποκατάστασή του, λειτουργεί ως μουσείο (Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης), με θεματικές την αρχιτεκτονική της εποχής, την κοινωνική ζωή αλλά και την καθαριότητα, τη φροντίδα και τον καλλωπισμό του σώματος.

Το δεύτερο σωζόμενο χαμάμ, αν και για αυτό δεν βρήκαμε κάποια αναφορά στις πηγές, βρίσκεται στα Άνω Πετράλωνα, στην οδό Δημοφώντος 97. Δυστυχώς η σημερινή του πρόσοψη αποτελεί νεοκλασική προσθήκη. Λειτουργεί ως κέντρο διασκέδασης…

Εκτενέστερα, και με πλούσιες πληροφορίες, για τα χαμάμ της Αθήνας στο άρθρο μας «ΤΟ ΧΑΜΑΜ ΤΟΥ ΑΜΠΙΝΤ ΕΦΕΝΤΗ, ΤΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΛΟΥΤΡΟ ΤΩΝ ΑΕΡΗΔΩΝ».

Οι βρύσες

Σε μια εποχή και σε μια περιοχή, που το νερό σπάνιζε γενικώς, το να επωμισθεί κάποιος τη δαπάνη για την κατασκευή βρύσης εθεωρείτο μεγάλη ευεργεσία προς την κοινότητα και προσέδιδε τιμή σε όποιον την αναλάμβανε. Ως εκ τούτου η σχετικώς άνυδρη οθωμανική Αθήνα διέθετε αρκετές, όπως αναφέρεται σε πάρα πολλές πηγές. Δυστυχώς, μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους καταστράφηκαν όλες πλην μιας. Η τελευταία αυτή εναπομείνασα οθωμανική βρύση της Αθήνας βρίσκεται στον περίβολο του Γεωπονικού Πανεπιστημίου, στην Ιερά Οδό. Εκεί ήταν άλλοτε το Τσιφλίκι του Χασεκή, διοικητή, ιδιοκτήτη και τυράννου της Αθήνας, τον 18ο αιώνα.

 

Η βρύση του Χασεκή, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο.
  • Τα θρησκευτικά κτήρια

Ο μεντρεσές

Στην περιοχή της Ρωμαϊκής Αγοράς, οι περισσότεροι θαυμάζουμε το ρολόι του Κυρρήστου, αλλά αγνοούμε ότι απέναντί του υπήρχε ένα σημαντικό οθωμανικό κτήριο, ο μεντρεσές (οθωμανικό ιεροδιδασκαλείο).  Το μόνο αρχιτεκτονικό του μέλος, που σώζεται σήμερα, είναι η πύλη του. Χτίστηκε γύρω στις αρχές του 18ου αιώνα και πάνω του υπάρχει επιγραφή, στα αραβικά, με το όνομα του κτήτορα (Χατζή Μεχμέτ). Στην τυπική τους μορφή όλοι οι μεντρεσέδες είχαν μία κεντρική αυλή, όπου, τριγύρω σαν στοά, υπήρχαν μικρά δωμάτια και εκεί διέμεναν και φοιτούσαν οι Οθωμανοί ιεροσπουδαστές.

Ο συγκεκριμένος μεντρεσές επί Βαυβαροκρατίας λειτούργησε ως φυλακή. Στην αυλή του υπήρχε και ένας τεράστιος πλάτανος, στον οποίο κρεμούσαν τους κρατούμενους, που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο. Εικάζεται πως από εδώ προήλθε και η φράση «Χαιρέτα μου τον πλάτανο», την οποία χρησιμοποιούσαν, όσοι κατάφερναν να αποφυλακιστουν. Ο πλάτανος κάηκε το 1915 από έναν κεραυνό που έπεσε πάνω του. Ο μεντρεσές, πλην της πύλης, κατεδαφίστηκε, ώστε να γίνουν αρχαιολογικές ανασκαφές.

 

Η πύλη του μεντρεσέ

Τα τζαμιά

Το οθωμανικό δημόσιο, δεν έχτιζε τζαμιά. Η χρηματοδότηση της κατασκευής τους ήταν υπόθεση είτε του Σουλτάνου, από την προσωπική του περιουσία, είτε πλουσίων ιδιωτών. Το να χτίσει κάποιος τζαμί ήταν θέμα κύρους, επιβολής και θεολογίας, μια και οι μωαμεθανοί θεωρούν πως συντελεί στην κάθαρση από τις αμαρτίες.

Από τα εφτά τζαμιά της Αθήνας σώζονται στις μέρες μας ακέραια μόνο τα δύο.

Τα τζαμιά της πόλης

Το πρώτο ήταν το τζαμί, που βρισκόταν μέσα στον κατεστραμμένο Παρθενώνα. Να σημειωθεί πως, μετά την καταστροφή του Μοροζίνι, το πολύ μικρότερο τζαμί που χτίστηκε στα ερείπια του αρχαίου ναού, από πολλούς δεν θεωρείται τζαμί αλλά «μεστζίντ», που ήταν πολύ μικρά τεμένη. Κατεδαφίστηκε το 1844.

Το τζαμί στο εσωτερικό του Παρθενώνα, χαρακτικό του Joly de Lotbinière, Οκτώβριος 1839. Λίγα χρόνια αργότερα η Εθνική Αρχαιολογική Υπηρεσία ξεκίνησε εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης του ναού και γκρέμισε το τζαμί.

Το δεύτερο ήταν ένα μικρό τζαμί, το λεγόμενο Κιουτσούκ-τζαμί. Βρισκόταν στην οδό Πανός. Σήμερα δε σώζεται σχεδόν τίποτα από αυτό, παρά μόνο κάποια απομεινάρια από τη θεμελίωσή του.

Ο χώρος που καταλάμβανε το Κιουτσούκ-τζαμί, οδός Πανός.

Σε εξαιρετική κατάσταση σώζεται και το παλαιότερο τζαμί της Αθήνας, το Φετιχιέ τζαμί ή του Σταροπάζαρου. Εθεωρείτο ως το τζαμί της οθωμανικής κατάκτησης (Φετιχιέ = Κατάκτηση), αλλά οι ειδικοί συντείνουν πως χτίστηκε όχι τον 15ο αιώνα, που κατακτήθηκε πρώτη φορά η Αθήνα, αλλά τον 17ο αιώνα, που οι Τούρκοι την ξαναπήραν από τους Βενετούς του Μοροζίνι. Το τζαμί αυτό έχει χτιστεί πάνω σε τρίκλιτη μεσοβυζαντινή (10ος – 11ος αιώνας) εκκλησία και έχει την ιστορία του. Μετά από πολυετείς μελέτες και εργασίες αποκατάστασης, λειτουργεί ξανά, φυσικά, ως χώρος ιστορικής μελέτης και επίσκεψης.

Το Φετιχιέ – τζαμί μέσα στη Ρωμαϊκή Αγορά της Αθήνας.

Το τέταρτο τζαμί της Αθήνας ήταν το Τζαμί του Τζισδαράκη ή Τζαμί του Κάτω Συντριβανιού. Χτίστηκε τον 18ο αιώνα και βρίσκεται μπροστά από τον σταθμό Μοναστηράκι του Ηλεκτρικού Σιδηροδρόμου Αθηνών. Είναι και αυτό σε εξαιρετική κατάσταση. Αν παρατηρήσει κανείς το ισόγειό του, θα διαπιστώσει πως εκεί στεγάζονται καταστήματα, τα οποία λειτουργούν ακόμη και σήμερα! Αυτός είναι ο εξ αρχής σκοπός καθώς τα τζαμιά ήταν φιλανθρωπικά ιδρύματα, τα οποία λειτουργούσαν εξ ιδίων πόρων. Σήμερα είναι μουσείο (Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης) και στεγάζει τη Συλλογή νεωτέρας κεραμικής Βασιλείου Κυριαζόπουλου.

Το τζαμί του Τζισδαράκη.

Από τα υπόλοιπα τρία τζαμιά δεν σώζεται τίποτα. Το πρώτο από αυτά ήταν το τζαμί του οθωμανικού νεκροταφείου και λεγόταν Τζαμί του Ροδακιού (Γενί-τζαμί ή τζαμί της Μπέινας) και βρισκόταν στη σημερινή συμβολή των οδών Βουλής και Ναυάρχου Νικοδήμου. Δεύτερο ήταν το επονομαζόμενο Τζαμί της Κολώνας, στη σημερινή συμβολή των οδών Φλέσσα και Αδριανού. Τρίτο ήταν το Τζαμί του Επάνω Συντριβανιού (Σοφτά-τζαμί), στη σημερινή συμβολή των οδών Καπνικαρέας και Πανδρόσου.

Κανονικά τζαμιά, με μιναρέ, θεωρούνταν στην εποχή τους μόνο τέσσερα: Το Φετιχιέ, του Τζισδαράκη, του Ροδακιού και του Επάνω Συντριβανιού.

Το τείχος του Χασεκή

Σημαντικό μνημείο της οθωμανικής παρουσίας στην Αθήνα είναι και τα κατάλοιπα του τείχους του Αλή Χατζή Χασεκή. Το τείχος χτίστηκε το 1778. Σε γενικές γραμμές πρόκειται για χτίσιμο νεότερου τείχους πάνω στις βάσεις του αρχαίου τείχους του Θεμιστοκλή (479 π.Χ.).

Χάρτης της Αθήνας κατά τα τέλη του 18ου αιώνα και τις αρχές του 19ου. Περιμετρικά διακρίνεται το τείχος του Χασεκή.
Κατάλοιπα του τείχους του Χασεκή μπροστά από το θέατρο του Δυονύσου, στην Ακρόπολη.

Αυτά είναι ορισμένα από τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της οθωμανικής περιόδου. Βρίσκονται ανάμεσα στα σύγχρονα κτίρια και μαρτυρούν μία άλλη εποχή τεκμηριώνοντας το πέρασμα από τη Μεσαιωνική στη Νεότερη Αθήνα. Φυσικά η περιήγησή μας δεν τελειώνει εδώ. Στο επόμενο άρθρο μας για την οθωμανική Αθήνα, θα αναφερθούμε στα σπίτια της πόλης και στις χριστιανικές εκκλησίες, που χτίστηκαν στην τουρκοκρατούμενη Αττική. Αργότερα ακολουθεί άρθρο για την Ακρόπολη της Οθωμανικής περιόδου.

Διαβάστε:

«Η Ιστορία της Αθήνας των οθωμανικών χρόνων». Η ανάγνωση της, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα!

 

Βιβλιογραφία

  1. Ι.Τραυλός, » Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών «
  2. Α.Συγγόπουλος, » Τα βυζαντινά και τουρκικά μνημεία των Αθηνών»
  3. Πρακτικά 5ης Διεθνούς Συνάντησης για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακρόπολης, Αθήνα 2002
  4. Δ.Γρ.Καμπούρογλου,»Αι Παλαιαί Αθήναι «
  5. Τζων Καμπ ( John Camp ), » Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας «, Μ.Ι.Ε.Τ.
  6. Μαν. Κορρές – Γ. Πανέτσος – ( Seki T. ), » Παρθενών: Αρχιτεκτονική και Συντήρηση » , Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού
  7. Τασούλας Τάσος, » Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα «, Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία

 

Μαρία Τσουμενή

Εκπαιδευτικός- Ιστορικός