Σύνταξη άρθρου: Ιωάννα Ασυλογιστάκη
Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός
Απεικόνιση σχολικής τάξης του 5ου π.Χ. αιώνα. Στο κέντρο ο γραμματιστής διδάσκει ποίηση, δεξιά ο παιδαγωγός επαγρυπνεί για τη συγκέντρωση και τη συμπεριφορά του μαθητή. Πρόκειται για την πασίγνωστη κύλικα του Δούριδος (περίπου 480 π.Χ.), η οποία βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Βερολίνου

Ο θεσμός του σχολείου, ενός χώρου όπου παραδίδονται μαθήματα σε ανηλίκους και ανήκει ή/και ελέγχεται από το κράτος ή από ιδιώτες, δεν είναι καινούργιος· αντιθέτως, πάει αιώνες πίσω! Στην αρχαία Ελλάδα, πριν τα βασίλεια και τις αυτοκρατορίες του ελληνιστικού και του ρωμαϊκού κόσμου, σε μια περίοδο οπότε το κράτος το ενσάρκωνε η πόλη, η εκπαίδευση των παιδιών ήταν θεσμοθετημένη και θεωρούταν απαραίτητη. Διέφερε δε από τη μία πόλη-κράτος στην άλλη και εξαρτιόνταν από τους κατά τόπους νόμους, την εκάστη κοινωνική δομή και το πολίτευμα αλλά και από τις διαφοροποιήσεις στην κουλτούρα καθενός από αυτά τα κράτη. Στο παρόν άρθρο θα εστιάσουμε στην εκπαίδευση που παρεχόταν στα παιδιά στην κλασική Αθήνα, στο απόγειο της δόξας της κατά τον 5ο, τον «Χρυσό Αιώνα», π.Χ. .

Ιδιωτική, μη υποχρεωτική εκπαίδευση

Στην αρχαία Αθήνα, η ανατροφή και η αγωγή των παιδιών συνδέονταν με τα ιδεώδη της αθηναϊκής κοινωνίας και σκοπός τους ήταν να την εξυπηρετήσουν, «προμηθεύοντάς» την με χρήσιμους, ολοκληρωμένους ως άτομα, πολίτες. Στόχος της στοιχειώδους εκπαίδευσης, που θα δούμε παρακάτω, ήταν να προετοιμάσει τους νέους, ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκαν, για την εισαγωγή τους στην πολιτική και κοινωνική ζωή της πόλης, δηλαδή, πρωτίστως, τους προετοίμαζε για κοινωνική ενσωμάτωση.

Να σημειώσουμε ότι στην Αθήνα τότε η εκπαίδευση των παιδιών αφορούσε στον αρχηγό του οίκου και η παρέμβαση της πολιτείας περιοριζόταν σε θέματα νομιμότητας του παιδιού. Ήταν καθαρά προσωπική υπόθεση και δεν υπήρχε νομική υποχρέωση να μορφώσει κανείς τα παιδιά του. Εν ολίγοις, ήταν απόφαση του πατέρα αν θα στείλει το παιδί του σχολείο, σε ποιο σχολείο θα πάει και για πόσα χρόνια, ανάλογα με την κοινωνική θέση και την οικονομική  δυνατότητά του, καθώς υπήρχαν δίδακτρα. Παρόλ’ αυτά, η πολιτεία φρόντιζε με δικά της έξοδα τις σπουδές των παιδιών όσων είχαν σκοτωθεί σε πολέμους.

Αν και η εκπαίδευση είχε αφεθεί στην ιδιωτική πρωτοβουλία, οι νόμοι της πόλης καθόριζαν τις ώρες λειτουργίας των ιδιωτικών σχολείων, τον αριθμό και τις ηλικίες των μαθητών και επέβαλλαν κρατικό έλεγχο στους δασκάλους, όχι ως προς το γνωστικό τους πεδίο αλλά σχετικά με τη συμπεριφορά τους. Ακόμα, τα σχολεία στεγάζονταν σε ιδιωτικούς χώρους κοντά σε δημόσια ή ιδιωτικά γυμνάσια (γήπεδα). Ειδικά τα γυμνάσια ήταν σημαντικά για την κοινωνικοποίησή τους, αφού αποτελούσαν και χώρο συνάντησης και συναναστροφής.

Παράσταση από αρχαίο όστρακο που βρέθηκε στην αρχαία αγορά της Αθήνας. Πρόκειται για αλφαβητάρι μαθητή, που αφού χρησιμοποιήθηκε, πετάχτηκε. Μάλλον ο μαθητής ήταν στην πρώτη μαθητεία, όπως συμπεραίνουμε από την πρόσθετη καμπύλη στο βήτα

Διαφορές μεταξύ αγοριών και κοριτσιών

Στην κλασική Αθήνα, όπως και σε άλλες πόλεις της εποχής, η εκπαίδευση των κοριτσιών ήταν τελείως διαφορετική με των αγοριών· ήταν απλώς ανύπαρκτη. Οι μικρές Αθηναίες περιορίζονταν στα οικιακά, σε αντίθεση με τις Σπαρτιάτισσες που παρακολουθούσαν πλήρη κύκλο μαθημάτων και έχαιραν εκτίμησης από την πόλη. Τα κορίτσια της Αθήνας σπανιότατα πήγαιναν σχολείο και ακόμα και οι κοινωνικές συναναστροφές τους με συνομήλικες δεν ήταν συχνές. Η κατ’ οίκον εκπαίδευσή τους, από τις μητέρες και τις τροφούς τους, αφορούσε στις δουλειές του σπιτιού, οι οποίες αποτελούσαν τα ισόβια καθήκοντά τους. Τα κορίτσια μάθαιναν υφαντική, μοδιστρική, μαγειρική κ.ά. . Η πόλη περίμενε καλές νοικοκυρές, αφοσιωμένες συζύγους και μητέρες, και αυτό λάμβανε. Δεν υπήρχε ούτε η ανάγκη ούτε η «ζήτηση» για μορφωμένες γυναίκες, αφού δεν συμμετείχαν ούτε στην κοινωνική ή πολιτική ζωή της πόλης ούτε στην αγορά εργασίας. Εικάζεται βάσει ενδείξεων, όπως αγγειογραφίες, και έμμεσων αναφορών των αρχαίων συγγραφέων ότι ορισμένες ήταν εγγράμματες, αλλά σίγουρα αποτελούσαν ένα αμελητέο ποσοστό.

Στοιχειώδης και ανώτερη εκπαίδευση

Μεγαλωμένα, λοιπόν, τα αρσενικά παιδιά στην οικογενειακή θαλπωρή, σε αντίθεση λ.χ. με την αυστηρή πειθαρχία της αρχαίας Σπάρτης, όταν αυτά αποκτούσαν μια σχετική αυτονομία και εφόσον ο πατέρας το επιθυμούσε, ξεκινούσαν την εκπαίδευσή τους στην ηλικία περίπου των επτά ετών.

Ένας έμπιστος δούλος, ο παιδαγωγός, συνόδευε το αγόρι σε όλες τις δραστηριότητές του, μεταφέροντας τα σχολικά είδη, και παρακολουθούσε μαζί του τα μαθήματα, ώστε να μπορεί αργότερα στο σπίτι να το βοηθήσει με την επανάληψη της ύλης. Σε πρωτοβάθμιο στάδιο διδάσκονταν τρία μαθήματα: τα γράμματα, η γυμναστική και η μουσική. Η διδασκαλία των γραμμάτων γινόταν από τον γραμματιστή και αποτελούταν από γραφή, ανάγνωση, αριθμητική, γραμματική και ποίηση (κυρίως τα Oμηρικά έπη). Η σωματική άσκηση γινόταν από τους τότε παιδοτρίβες (γυμναστές), καθώς το αρχαιοελληνικό ιδεώδες πρέσβευε «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ»· κατά το γνωστό λατινικό ρητό. Η καλλιέργεια του νου και του σώματος μαζί οδηγεί στην ολοκλήρωση του ανθρώπου. Οι παιδοτρίβες προετοίμαζαν τα παιδιά για τη μετέπειτα στρατιωτική τους εκπαίδευση, δίνοντας έμφαση στα ατομικά αθλήματα, π.χ. στο άλμα εις μήκος, στη ρίψη του ακοντίου και του δίσκου. Τέλος, η διδασκαλία της μουσικής από τον κιθαριστή περιλάμβανε χορό και την εκμάθηση μουσικών οργάνων, κυρίως κιθάρας και αυλού. Η μουσική ήταν κομμάτι της στοιχειώδους εκπαίδευσης, λόγω της πίστης των αρχαίων Αθηναίων, και γενικά των Ελλήνων, για την επίδρασή της στην ανθρώπινη ψυχή αλλά και λόγω του ότι ήταν συνυφασμένη με όλες τις εκδηλώσεις του ιδιωτικού και δημόσιου βίου.

Το Λύκειο του Αριστοτέλη, μία από τις πλέον περίβλεπτες σχολές της αρχαίας Αθήνας για ανώτερες σπουδές

Η βασική εκπαίδευση διαρκούσε τρία με τέσσερα χρόνια και μετά από αυτή μόνο τα αγόρια των πιο εύπορων οικογενειών συνέχιζαν στο δευτεροβάθμιο επίπεδο, για να εμπλουτίσουν τις γνώσεις τους, το οποίο περιλάμβανε τα ίδια μαθήματα αλλά και τραγούδι. Μετά τα 18, οι πλουσιότεροι νέοι, οι οποίοι ήθελαν ανώτερη μόρφωση, φοιτούσαν σε σχολές φιλοσόφων και σοφιστών, για παράδειγμα του Πλάτωνα, του Ισοκράτη κ.ά. , τους οποίους ακολουθούσαν στις διαλέξεις που έδιναν, περιοδεύοντας από πόλη σε πόλη. Διδάσκονταν γνωστικά αντικείμενα όπως η γεωμετρία, η αστρονομία, η ιατρική, η ρητορική και η φιλοσοφία. Φυσικά, αυτή η ανεπίσημη τριτοβάθμια εκπαίδευση δεν προβλεπόταν έως το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ., οπότε και εμφανίστηκαν οι σοφιστές, οι οποίοι την καθιέρωσαν.

Στρατιωτική εκπαίδευση

Οι κοινωνικοθρησκευτικές τελετουργίες αποτελούσαν μέρος κάθε σταδίου της ζωής των νέων μέχρι την ενηλικίωσή τους. Σημαντικότατη τελετουργία αποτελούσε το κουρείον, η κουρά των μαλλιών των αγοριών, η οποία συμβόλιζε τη μετάβασή τους στην εφηβεία.

Ο πατέρας δήλωνε ενόρκως ότι ο γιος του γεννήθηκε εντός νόμιμου γάμου. Αν τα μέλη της φρατρίας το αμφισβητούσαν, το ζώο προς θυσία απομακρυνόταν από τον βωμό. Διαφορετικά, τον όρκο ακολουθούσε η αιματηρή θυσία και τα μέλη δέχονταν το κρέας που τους πρόσφερε ο έφηβος ως ένδειξη αναγνώρισής του. Κατόπιν, παρουσιάζονταν στον δήμο του πατέρα, το αγόρι εγγραφόταν ως Αθηναίος πολίτης και ξεκινούσε τη στρατιωτική του εκπαίδευση, η οποία απαιτούσε να υπηρετήσει την πόλη ως φρουρός για δύο χρόνια.

Ονόματα Αθηναίων Εφήβων και των εκπαιδευτών τους. Απόσπασμα από τιμητικό ψήφισμα της αθηναϊκής βουλής για τους «αποφοίτους» εφήβους επί άρχοντος Μενεκλέους. Περί το έτος 282/281 π.Χ.

Ωστόσο, η συστηματική και μεθοδευμένη πολεμική κατάρτιση των Αθηναίων σιγά-σιγά παραγκωνίζεται από τον 5ο αιώνα και γίνεται προνόμιο των ευκατάστατων πολιτών, που έχουν χρόνο σε αντίθεση με τον μέσο, χειρώνακτα, Αθηναίο. Με τη νοοτροπία ότι οι νέοι είναι μελλοντικοί πολίτες και όχι στρατιώτες, δίνεται περισσότερη έμφαση στη φυσική αγωγή ως πολεμική προπαρασκευή.

Επίλογος

H εκπαίδευση στην αρχαία Αθήνα, με λίγα λόγια, ήταν μόνο για αγόρια, ιδιωτική, προαιρετική και μη χρησιμοθηρική. Αυτό σημαίνει ότι δεν απέβλεπε στην επαγγελματική κατάρτιση των νέων. Τα σχολεία στόχευαν περισσότερο στη γενική μόρφωση και άσκηση του σώματος, ώστε το άτομο, καλλιεργημένο και αυτόνομο, να ενταχθεί καλύτερα στο κοινωνικό σύνολο και να γίνει έτσι ο ιδεώδης πολίτης. Ο νέος Αθηναίος φιλοδοξούσε να γίνει άνθρωπος με ρωμαλέο σώμα και λεπτό πνεύμα, ικανός να εργαστεί για την ευδαιμονία της πόλης. Ενδιέφερε την αθηναϊκή κοινωνία να καλλιεργηθεί η σύμμετρη ανάπτυξη του σώματος και του πνεύματος, το ιδανικό της καλοκαγαθίας. Από την άλλη πλευρά όμως, δεδομένου ότι μόνο η οικογένεια αποφάσιζε για την ποιότητα και την ποσότητα της παιδείας των παιδιών της και η πολιτεία δεν έλεγχε τη διδακτική διαδικασία, υπήρχε ανομοιομορφία και η διδασκαλία γινόταν πολλές φορές από ακατάλληλα άτομα.

Πηγές