Η Συμφωνία των Παρισίων και η Κλιματική Αλλαγή
Σύνταξη άρθρου: Οδυσσέας Αρχοντίκης
Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός
Πριν από ορισμένα χρόνια, στις επιστήμες της Γης εισήχθη για πρώτη φορά ο όρος «Ανθρωπόκαινο» ή εναλλακτικά «Ανθρωπόκαινος περίοδος», για να περιγράψει τη γεωλογική εποχή που διαβιούμε τώρα. Η ονομασία αυτή δόθηκε, όπως αντιλαμβανόμαστε, για να υποδείξει ότι ζούμε πλέον σε μία εποχή προσδιοριζόμενη αποκλειστικά από τον άνθρωπο αλλά και τις επιδράσεις που ο ίδιος φέρει στο κλίμα, στο περιβάλλον γενικότερα, στον πλανήτη ολόκληρο. Στο παρόν λοιπόν άρθρο θα εντρυφήσουμε στις πτυχές που αφορούν στον άνθρωπο και στο κλίμα της Γης, στην κλιματική αλλαγή που ο σύγχρονος κόσμος καλείται να αντιμετωπίσει και, ειδικότερα, στη Συμφωνία των Παρισίων περί κλιματικής αλλαγής.
Τι είναι η Συμφωνία των Παρισίων
Πρόκειται για την πρώτη οικουμενική συμφωνία που επιτεύχθηκε μεταξύ 195 χωρών για το κλίμα και την προσπάθεια επιβράδυνσης της κλιματικής αλλαγής. Επί της ουσίας, η συμφωνία αυτή αποτελεί μία νομική και αδιάρρηκτη δέσμευση όλων των συμμετεχόντων κρατών με στόχο την ενεργό δράση τους για τη συγκράτηση της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη κάτω από τους 2°C καλύπτοντας την περίοδο από το 2020. Η συμφωνία αυτή επιτεύχθηκε τον Δεκέμβριο του 2015, υπεγράφη στις 22 Απριλίου του 2016 και τέθηκε σε εφαρμογή στις 4 Νοεμβρίου του 2016. Μάλιστα, η Ευρωπαϊκή Ένωση επικύρωσε την εν λόγω συμφωνία αρκετά νωρίς, ήδη στις 5 Οκτωβρίου του 2016.
Τα βασικά μέρη της Συμφωνίας
Ο πρωταρχικός και βασικότερος στόχος της Συμφωνίας των Παρισίων αφορά στη συγκράτηση της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη, προκειμένου η επερχόμενη και αναπόφευκτη εν λόγω αύξηση να είναι χαμηλότερη των 2°C. Αξίζει να σημειώσουμε πως η συμφωνία αυτή στοχεύει πιο μακροπρόθεσμα προτρέποντας τις κυβερνήσεις των κρατών-μελών να εντείνουν δραστικότερα τις προσπάθειές τους για να περιορίσουν την αύξηση όχι απλώς στους 2 αλλά στους 1,5 βαθμούς Κελσίου. Φιλόδοξος στόχος μεν, εφικτός δε. Και αυτό διότι βασίζεται στη νομική δέσμευση των κρατών και των κυβερνήσεών τους να υποβάλλουν ολοκληρωμένα εθνικά σχέδια και να υλοποιούν πρωτοβουλίες με απώτερο στόχο τη μείωση των εκπεμπόμενων ρύπων στην ατμόσφαιρα. Τα κράτη δεσμεύονται ταυτοχρόνως να δημοσιεύουν και να γνωστοποιούν ανά 5 χρόνια τις συνεισφορές τους σε εθνικό επίπεδο με σκοπό να επιτυγχάνεται 1) διαφάνεια, εποπτεία και αλληλεγγύη μεταξύ όλων των κρατών, 2) λήψη κοινών αποφάσεων σε παγκόσμια κλίμακα για κοινή πρόοδο ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών, 3) παροχή χρηματοδοτήσεων για το κλίμα σε αναπτυσσόμενες χώρες και 4) καθορισμό ολοένα και περισσότερο φιλόδοξων στόχων προς αναστολή της Κλιματικής Αλλαγής αλλά και θωράκισης των εθνών έναντι των επιπτώσεών της.
Το πρόβλημα και η αρχή της Συμφωνίας
Για τους περισσότερους, ο Μάρτιος του 2015 και ο Σεπτέμβριος του 2016 έχουν σχεδόν ξεχαστεί ή και έχουν σβηστεί τελείως από τη μνήμη. Ωστόσο, οι μήνες αυτοί ξεχωρίζουν. Ας δούμε το γιατί.
Η συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα (CO2) σχετίζεται άμεσα με το γνωστό φαινόμενο του θερμοκηπίου, το οποίο αποτελεί μία φυσική διεργασία. Αυτή όμως έχει ενισχυθεί άρδην λόγω του ανθρώπινου παράγοντα (λ.χ. εκτεταμένη χρήση ορυκτών καυσίμων, αποψίλωση των δασών κ.ο.κ.) οδηγώντας σε ανεξέλεγκτες εκπομπές αέριων ρύπων (συμπεριλαμβανομένου του CO2), που πλέον δε δύνανται να αντισταθμιστούν/διαχειριστούν ομαλά από την ατμόσφαιρα. Η επιστημονική κοινότητα κάνει λόγο για αυξανόμενη υπερθέρμανση του πλανήτη, η οποία δεν πρέπει να υπερβεί τους 2 βαθμούς Κελσίου, σε μέσους όρους, συγκριτικά με την προβιομηχανική εποχή. Αξίζει να αναφέρουμε πως, πριν τη βιομηχανική επανάσταση, το κλίμα της Γης ρυθμιζόταν φυσιολογικά καθώς οι εξωγενείς παρεμβάσεις (κυριότερα ανθρώπινη επίδραση) ήταν αμελητέες. Στη μετα-βιομηχανική περίοδο όμως που διαβιούμε, οι συγκεντρώσεις των αέριων ρύπων αυξάνονται εκθετικά και ήδη βρισκόμαστε σε μία διαφορά θερμοκρασίας της τάξεως των 0,8 βαθμών Κελσίου σε σχέση με την προβιομηχανική εποχή. Συνεπακόλουθη, λοιπόν, είναι και η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της επιφάνειας της Γης ή διαφορετικά, η εκδήλωση του φαινομένου της υπερθέρμανσης του πλανήτη.
Βάσει προσφάτων ερευνητικών αποτελεσμάτων και νέων μεθόδων, πυρήνες πάγου από την Ανταρκτική καταδεικνύουν πως η συγκέντρωση CO2 παρέμεινε τα τελευταία 800.000 χρόνια εντός σταθερών ορίων χωρίς αξιοσημείωτες διακυμάνσεις. Η συγκέντρωση CO2, δηλαδή, βρισκόταν κυμαινόμενη μεταξύ περίπου 170 και 300 ppm*. Ωστόσο, ο Μάρτιος του 2015 ήταν ο πρώτος μήνας μέσα σε τουλάχιστον 800.000 χρόνια, όπου η παγκόσμια μέση συγκέντρωση CO2 υπερέβη τα 400 ppm. Αντιστοίχως το 2016, η μέση συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα καταγράφηκε να υπερβαίνει τα 400 ppmγια όλο το ημερολογιακό έτος, κάθε μήνα. Ειδική δε περίπτωση αφορά ο Σεπτέμβριος κατά τη διάρκεια του οποίου, οι χαμηλότερες συγκεντρώσεις διοξειδίου του άνθρακα (σε σύγκριση με τους υπόλοιπους μήνες) παρατηρούνται για κάθε έτος.
*Γλωσσάρι: Ο συμβολισμός ppm (parts per million) υποδηλώνει περιεκτικότητα, με αναλογία της τάξεως του εκατομμυριοστού. Παραδείγματος χάριν, η μέση περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε CO2 είναι 385 ppm. Επομένως, σε 1.000.000 μέρη ατμοσφαιρικού αέρα, τα 385 μέρη αντιστοιχούν σε CO2.
Η μικρής κλίμακας διακύμανση των τιμών διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα μεταξύ αυτών των στενών ορίων μπορεί να φαίνεται εκ πρώτης όψεως αμελητέα, ωστόσο, στην πραγματικότητα, συνοδεύεται από σοβαρότατες συνέπειες. Επί του πρακτέου, οι συνέπειες αυτές αφορούν τόσο σε μεταβολές θερμοκρασίας προσεγγίζοντας διαφορές των 10 βαθμών Κελσίου (πριν και μετά τη βιομηχανική περίοδο), όσο και σε μεταβολές της στάθμης της θάλασσας, που λόγω θερμικής διαστολής των υδάτων (περισσότερες πληροφορίες στο άρθρο μας «Κοραλλιογενείς Ύφαλοι, δείκτες της «κλιματικής υγείας» της Ελλάδας»), φτάνουν έως και 120 μέτρα. Τέτοιες δραστικές αλλαγές στο κλίμα, στην ατμόσφαιρα, στους ωκεανούς και στη Γη ως σύστημα συνόλου των προαναφερθέντων, είναι αξιοσημείωτες και οι επιπτώσεις τους δύνανται να εκδηλωθούν βιαίως. Εάν, δηλαδή, υπερβούμε τα «όρια» ισορροπίας του κλίματος, δε θα μπορούμε να ελέγξουμε τους μηχανισμούς που επιφέρουν εντονότερη υπερθέρμανση αλλά ούτε και να αναστρέψουμε τις επερχόμενες επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών. Βάσει δε της 5ης έκθεσης της Διακυβερνητικής Επιτροπής του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.) για τις Κλιματικές Αλλαγές (IPCC) οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα θα πρέπει να εκμηδενιστούν μεταξύ του 2050-2070. Ένα άλλο σενάριο υπερθέρμανσης του πλανήτη από τον Ο.Η.Ε. κάνει λόγο για αύξηση της θερμοκρασίας της επιφάνειας της Γης έως και 6 βαθμών Κελσίου μέχρι το τέλος του τωρινού αιώνα. Μία τέτοια μεταβολή, εξαρτώμενη φυσικά από το πόσο έντονη, βίαιη και ταχεία είναι, ενδέχεται να επηρεάσει τη λειτουργία των οικοσυστημάτων και να φέρει και πάλι στο προσκήνιο το θέμα της επιβίωσης των έμβιων όντων, που ούτως ή άλλως ήδη επηρεάζονται έντονα.
Ωστόσο, παρά το γεγονός αυτό, απαιτούνται διαστήματα χιλιετιών για να λάβουν χώρα τέτοιες αλλαγές στο κλίμα και να γίνουν πλήρως αντιληπτές. Με άλλα λόγια, διάκειται μία περίοδος «αδράνειας» μέχρι την εκδήλωση αυτών των φαινομένων, και συνεπώς παρέχεται ο χρόνος και ο χώρος «αναπνοής», όπου μπορούμε να αναλάβουμε δράση. Ταυτόχρονα, μπορούμε να αποπειραθούμε να μειώσουμε με κάθε τρόπο τη συνεισφορά μας σε διοξείδιο του άνθρακα και να προσπαθήσουμε να αναστείλουμε ή επιβραδύνουμε τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Σε αυτό, λοιπόν, το πλαίσιο προτάθηκε και εγκρίθηκε η Συμφωνία των Παρισίων.
Διεθνείς και εγχώριοι προβληματισμοί και πρωτοβουλίες
Σε διεθνές επίπεδο, αξίζει να αναφερθούμε σε μια έκθεση που δημοσιεύθηκε το 2016, βάσει της οποίας η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου δήλωσε ότι προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι της Συμφωνίας των Παρισίων απαιτούνται βελτιώσεις σε επίπεδο οικονομίας για την απαλλαγή από τον άνθρακα και την αύξηση της χρήσης της ηλεκτρικής ενέργειας. Αυτό συνιστά, φέρ’ ειπείν, βελτιώσεις όσον αφορά στην αύξηση αγοράς οχημάτων συνοδευόμενων από μηδενικές εκπομπές ρύπων και μειωμένο θερμικό αποτύπωμα. Μάλιστα, η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου έχει επίσης καθορίσει μια στρατηγική για την ενεργό απομάκρυνση των αερίων (που σχετίζονται με το φαινόμενο του θερμοκηπίου) από την ατμόσφαιρα, γνωστή ευρέως ως μέθοδος γεωμηχανικής. Οι ίδιες πρωτοβουλίες έχουν αρχίσει να παίρνουν διάσταση και στην Ευρωπαϊκή Ένωση (και στην Ελλάδα) με πληθώρα συζητήσεων, διαβουλεύσεων και πρωτοβουλιών. Η ίδια έκθεση, ωστόσο, ανέφερε ότι «οι τρέχουσες πολιτικές, στην καλύτερη περίπτωση, θα προσφέρουν περίπου το ήμισυ της απαιτούμενης μείωσης των εκπομπών». Ο προτεινόμενος προϋπολογισμός για τον άνθρακα παρουσιάζεται αρκετά δεσμευτικός απέναντι στους προβληματισμούς περί κλιματικής αλλαγής. Ωστόσο, τα τωρινά σημεία δράσης και άμεσων μέτρων επιδέχονται μεγάλης βελτίωσης καθώς το μεγαλύτερο μέρος του εγγράφου της συμφωνίας φαίνεται να επικεντρώνεται σε μακροπρόθεσμους στόχους παρά στα «κλιματικά τεκταινόμενα» και τις ανάγκες του τώρα.
Στο γενικότερο πλαίσιο πρωτοβουλιών και δεσμεύσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Ελλάδα αποτελεί ουσιαστικό αρωγό. Ο στόχος της χώρας μας για την περίοδο 2021-2030 σε σχέση με τις εκπομπές ρυπογόνων αερίων είναι η ουσιαστική μείωση τους κατά 14% συγκριτικά με την περίοδο του 2005. Μάλιστα, η σύνοψη της αξιολόγησης του Εθνικού Σχεδίου Ενέργειας και Κλίματος για τη χώρα μας, αναφέρει νέα υφιστάμενα μέτρα τα οποία βάσει των εκτιμήσεων του Ελληνικού ΕΣΠΑ οδηγούν στην ενίσχυση της ελληνικής οικονομίας μέσω διμερούς συνεργασίας με άλλα κράτη-μέλη για την κατανομή εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Η Ελλάδα ειδικότερα στοχεύει στην αυξημένη χρήση εγχώριων πηγών ενέργειας και στη διαφύλαξη των ανανεώσιμων αυτών πηγών (ποσοστό 31%) και κατ’ επέκταση στην επίτευξη μίας αειφόρου ανάπτυξης και πολιτικής. Μάλιστα, παρουσιάζεται ένα σχέδιο σύνδεσης 29 αυτόνομων νησιών με το συγχρονισμένο σύστημα της ηπειρωτικής Ελλάδας, το οποίο αναμένεται να υλοποιηθεί έως το 2030. Οφείλουμε, ωστόσο, να αναφέρουμε πως το σχέδιο αυτό δεν περιλαμβάνει ακόμη πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο εκπλήρωσης όλων των δεσμεύσεων, όπως αναφορικά με εκπομπές αερίων από χρήση γης και δασοκομία.
Ένα σημαντικό πλήγμα για τους στόχους της Συμφωνίας των Παρισίων ήταν η προσωρινή απόσυρση των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (Η.Π.Α.) από την εν λόγω δέσμευση κατά το διάστημα 2018-2021, επιδεινώνοντας περαιτέρω τις ανησυχητικές προοπτικές περί διάσωσης του κλίματος. Οι Η.Π.Α. αποτελούν έναν από τους μεγαλύτερους παραγωγούς διοξειδίου του άνθρακα στη σημερινή εποχή και η απόσυρσή τους ήταν ιδιαίτερα αισθητή. Ας μην ξεχάσουμε πως το διάστημα του Αυγούστου του 2020, η περιοχή της Καλιφόρνια στις Η.Π.Α. επλήγη από συνεχείς και βάναυσες πυρκαγιές για μεγάλο χρονικό διάστημα, ενώ πιο προσφάτως (Φεβρουάριος 2021) παρατηρήθηκαν στο θερμό και ξηρό Τέξας, θερμοκρασίες της τάξεως των -9 βαθμών Κελσίου και πρωτοφανείς χιονοθύελλες! Στην απόφαση απόσυρσης των Η.Π.Α. από τη Συμφωνία των Παρισίων, οι ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών αντιτάχθηκαν άμεσα, κάνοντας λόγο για μία αδιάρρηκτη συμφωνία, η οποία δεν μπορεί να αναιρεθεί αλλά και ούτε να ανακληθεί. Ύστερα δε της απόσυρσης αυτής, οι εμπορικές συμφωνίες μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης και Η.Π.Α. παρουσιάζονται πιο δυσκίνητες, πράγμα που ερμηνεύεται ως απότοκος κατάσταση. Ευτυχώς τους πρώτους μήνες του 2021, οι Η.Π.Α. ανακαλούν την απόσυρσή τους και εντάσσονται εκ νέου στο πλαίσιο προστασίας του περιβάλλοντος, παγκοσμίως.
Σε μια αισιόδοξη σημείωση, αξίζει να αναφέρουμε πως στην ημερήσια διάταξη της συνάντησης «COP24» στις 2-15 Δεκεμβρίου του 2018, στην περιοχή Κατοβίτσε (Katowice) της Πολωνίας, έλαβε χώρα μία εκτενής συζήτηση για την αλλαγή του κλίματος, τη Συμφωνία των Παρισίων και ευρύτερα τη στάση που οφείλουμε ως πολίτες να διατηρήσουμε απέναντι στην κλιματική αλλαγή. Μία τέτοια συζήτηση έφερε και πάλι στο προσκήνιο τις επερχόμενες επιπτώσεις των κλιματικών μεταβολών, που οι χώρες θα αναγκαστούν σύντομα να αντιμετωπίσουν, εάν δεν επιτύχουν τους στόχους τους. Η συζήτηση αυτή παρείχε όμως και άφθονο κίνητρο για να εντείνουν όλα τα κράτη-μέλη τις προσπάθειές τους βάσει επιστημονικών και ερευνητικών αποτελεσμάτων.
Ποια η συμβολή των επιστημόνων
Σύσσωμη η επιστημονική κοινότητα τάσσεται υπέρ της Συμφωνίας των Παρισίων με πληθώρα επιστημονικών κλάδων και τομέων να καταδεικνύουν τον τρόπο και την ένταση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής σε 1) ζώντες οργανισμούς μικρής (μικρόβια) και μεγάλης (ζώα και φυτά) κλίμακας, σε 2) οικοσυστήματα χερσαία, λιμναία αλλά και θαλάσσια, 3) στο υπέδαφος, στο νερό και στις αγροτικές καλλιέργειες, αλλά και 4) ευρύτερα στον άνθρωπο και στην υγεία του (π.χ. ρυπογόνα αέρια). Όλα τα ευρήματα και οι απόψεις της επιστημονικής κοινότητας τάσσονται στο πλευρό της προσπάθειας αναστολής της κλιματικής αλλαγής και της αδιάλειπτης ενημέρωσης των πολιτών για τους κινδύνους που υφέρπουν και εκδηλώνονται σήμερα.
Αξίζει, ωστόσο, να αναφέρουμε και την αντικρουόμενη άποψη. Ο παγκοσμίου φήμης επιστήμονας κλίματος Τζέιμς Χάνσεν παρουσιάζει μια καταδικαστική γνώμη για τη Συμφωνία των Παρισίων λέγοντας ότι «Είναι απλώς άχρηστα λόγια. Δεν υπάρχει δράση, απλώς υποσχέσεις». Στην πραγματικότητα όμως, η γνώμη αυτή αντικατοπτρίζει μια απαισιοδοξία για το γεγονός ότι η Συμφωνία δεν έχει φέρει πλήρως εις πέρας όλα όσα δεσμεύτηκε εξαρχής και φυσικά στον χρόνο που τα κράτη-μέλη ήλπιζαν. Αυτό οφείλεται κυρίως στην έλλειψη δοκιμασμένων και ανεπτυγμένων τεχνολογιών, οι οποίες, υπεβλήθησαν στις εκθέσεις κρατών ως εφικτές και υλοποιήσιμες, χωρίς να έχουν δοκιμαστεί ακόμη. Μία άλλη εξήγηση εναλλακτικά είναι το γεγονός ότι επικρατεί μία γενικότερη δυσπιστία για το εάν ή όχι, το όριο των 2 βαθμών Κελσίου (πόσο μάλλον η φιλοδοξία των 1,5 βαθμών Κελσίου) μπορεί να επιτευχθεί.
Επίλογος
Φαίνεται, λοιπόν, πως οι τρέχουσες προοπτικές δεν είναι απολύτως αισιόδοξες, ωστόσο, υπενθυμίζουμε πως οι στόχοι και οι πρωτοβουλίες της Συμφωνίας των Παρισίων δεν είναι φρούδες ελπίδες και κούφιες υποσχέσεις αλλά ουσιαστικά σχέδια με φιλόδοξο σκοπό την υπεράσπιση του περιβάλλοντος και του κλίματος του πλανήτη μας. Με στρατευμένη και στοχευμένη πολιτική πρωτοβουλίας, θα μπορέσουμε να αποφύγουμε τις χειρότερες και πιο δυσβάσταχτες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής παρά την αυξανόμενη πίεση από τον παγκόσμιο πληθυσμό και την ασύλληπτα ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη.
Οφείλουμε να αλλάξουμε τη στάση μας προς το περιβάλλον, τη διατροφή μας (π.χ. μείωση κατανάλωσης κρέατος και αύξηση κατανάλωσης τοπικών προϊόντων), την οικολογία και την έρευνα. Ας αναλογιστούμε την πορεία της έρευνας τα τελευταία τέσσερα χρόνια παρά την αναμφισβήτητη συμβολή της στο κοινωνικό γίγνεσθαι, την ίδια στιγμή που ασύλληπτα μεγάλες χρηματοδοτήσεις παρέχονται σε ομάδες ποδοσφαίρου, κινηματογράφου κ.ο.κ. …
Ας είμαστε ενεργοί και δραστήριοι ώστε να μειώσουμε το αποτύπωμά μας σε άνθρακα και να επιβραδύνουμε την τωρινή(!) κλιματική αλλαγή, δηλαδή να διασώσουμε το κλίμα. Επαναλαμβάνουμε: Πρέπει τώρα! Συμβαίνει τώρα!
Πηγές
Rohling et al., Antarctic temperature and global sea level closely coupled over the past five glacial cycles. Nature Geoscience 2, 500-504 (2009).
Rogelj, J. et al. Paris Agreement climate proposals need a boost to keep warming well below 2 °C. Nature 534, 631–639 (2016).
Clémençon, R. The Two Sides of the Paris Climate Agreement: Dismal Failure or Historic Breakthrough? The Journal of Environment & Development, 25(1), 3–24 (2016).
Ηλ. Ταχ.:diadromes1@athinodromio.gr
Στέλλα Κυρίκου
Γεωλόγος – Παλαιοντολόγος
Ηλ. Ταχ.:diadromes2@athinodromio.gr
Οδυσσέας Αρχοντίκης
Γεωλόγος-Γεωπεριβαλλοντολόγος με μεταπτυχιακή ειδίκευση στην Παλαιοντολογία-Παλαιοκλιματολογία
