Ελιά, το δώρο της φύσης στον άνθρωπο
Σύνταξη άρθρου: Στεφανία Πολλάκη
Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός
Είμαι του ήλιου η θυγατέρα,
η πιο απ’ όλες χαϊδευτή.
Χρόνια η αγάπη του πατέρα,
σ’ αυτόν τον κόσμο με κρατεί.
Όσο να πέσω νεκρωμένη,
αυτόν το μάτι μου ζητεί.
Είμ’ η ελιά η τιμημένη
Κωστής Παλαμάς, Η Ελιά
Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της ελληνικής υπαίθρου, αλλά και της Αττικής ιδιαίτερα, είναι το δέντρο της ελιάς. Πάνω στην ελιά, με έναν τρόπο, προβάλλεται ο πολιτισμός μας και η ταυτότητά μας.
Μέσα Νοέμβρη, η ελληνική ύπαιθρος αρχίζει να ετοιμάζεται για τη συγκομιδή ενός από τους πολυτιμότερους καρπούς της φύσης, την ελιά. Άντρες και γυναίκες ελέγχουν αν τα ραβδιά, τα πανιά, τα σακιά, τα καφάσια, αλλά και όλα τα νέα τεχνολογίας βοηθήματα είναι σε καλή κατάσταση και έτοιμα να δεχτούν τους νέους καρπούς.
Ελιές, αιώνιο σύμβολο της Αττικής. Αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού
Το δέντρο της ελιάς είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη ζωή των ανθρώπων της Μεσογείου, κάτι που μαρτυρούν άλλωστε οι μύθοι και η ιστορία όλων των λαών της. Από την αρχαιότητα αποτελούσε σύμβολο ειρήνης, υγείας, σοφίας, γονιμότητας, ομορφιάς και νίκης και λατρεύτηκε επί χιλιάδες χρόνια. Συντρόφεψε τους κατοίκους των περιοχών αυτών τόσο σε εποχές ευμάρειας, όσο και σε εποχές στέρησης. Ο μύθος λέει ότι ήταν το δώρο της θεάς Αθηνάς στους κατοίκους της πόλης της Αθήνας, οι οποίοι σε ένδειξη ευγνωμοσύνης έδωσαν το όνομα της θεάς στην πόλη τους. Η καλλιέργεια της ελιάς υπολογίζεται ότι ξεκίνησε πριν από 7.000 χρόνια, κυρίως στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου και από εκεί εξαπλώθηκε στις γύρω χώρες. Αναφορές στην ελιά και τον ευεργετικό της ρόλο βρίσκουμε σε πολλά ελληνικά και ρωμαϊκά γραπτά. Αποτελεί μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς κι είναι συνδεδεμένη με θρύλους, παραδόσεις και θρησκευτικές τελετουργίες γύρω από την ανθοφορία της, τη συγκομιδή του καρπού της και την παραγωγή του ελαιολάδου.
Χαρακτηριστικά του δέντρου
Η ελιά προτιμά το εύκρατο κλίμα, χωρίς ακρότητες θερμοκρασιών και υγρασίας. Έχει ευδοκιμήσει στις περιοχές της μεσογειακής ζώνης (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Τουρκία, Αλγερία κ.α.). Η συνολική λειτουργία του δέντρου (δηλ. η βλάστηση, η άνθηση, το δέσιμο, η σύσταση και η ωρίμανση του καρπού) επηρεάζεται από τη θερμοκρασία, την υγρασία της ατμόσφαιρας, τη σύσταση και την υγρασία του εδάφους, ενώ η ανθεκτικότητά του εξαρτάται κυρίως από την ποικιλία. Το δέντρο αγαπάει τον ήλιο και τη θάλασσα, μπορεί να ευδοκιμήσει σε άγονα και πετρώδη εδάφη και σε συνθήκες ανομβρίας και δυνατών ανέμων. Προσαρμόζεται σε ξηρά και θερμά καλοκαίρια μακράς διάρκειας, αλλά και σε χαμηλές θερμοκρασίες κοντά στους 0°C. Παρόλα αυτά είναι ευαίσθητη στους παγετούς, ενώ παρατηρείται αφυδάτωση του δέντρου όταν η θερμοκρασία ξεπεράσει τους 36°C. Είναι οπωροφόρο, αειθαλές και υπεραιωνόβιο δέντρο και ανήκει στη βοτανική οικογένεια Oleaceae. Στην ίδια οικογένεια ανήκουν το γιασεμί, η πασχαλιά κ.ά. . Στο γένος Olea μόνο η Olea europea έχει οικονομικό ενδιαφέρον. Υπάρχουν δύο παραλλαγές του είδους: α) η άγρια ελιά (Olea europea var. Oleaster) και β) η ήμερη ελιά (Olea europea var. Sativa). Χαρακτηριστικά είναι τα φύλλα της: λογχοειδή, δερματώδη, σκουροπράσινα πάνω, σταχτί ασημί κάτω και τα άνθη της είναι μικρά και λευκά. Οι ποικιλίες που φύονται στη Μεσόγειο είναι πολλές. Στην Ελλάδα, οι κυριότερες ποικιλίες ελιάς που καλλιεργούνται είναι:
α) ποικιλίες λαδολιάς (Κορωνέικη, Λιανολιά Κέρκυρας, Κουτσουρελιά),
β) επιτραπέζιες ποικιλίες (Καλαμών, Κονσερβολιά, Χονδρολιά Χαλκιδικής),
γ) ποικιλίες διπλής χρήσεως (Θρουμποελιά, Κοθρέικη, Μεγαρείτικη).
Στη ζώνη της Μεσογείου, τα ελαιόδεντρα ανθίζουν από τέλη Απριλίου μέχρι τον Μάιο, ανάλογα με την ποικιλία και τις τοπικές συνθήκες και η συγκομιδή του καρπού γίνεται από τέλη Νοέμβρη μέχρι Φεβρουάριο.
Μυθολογία
Η ύπαρξη δεκάδων μύθων και ιστοριών μαρτυρούν ότι από την αρχαιότητα είχε γίνει αντιληπτό πόσο σημαντική ήταν η ελιά και οι καρποί της για τον άνθρωπο και για αυτόν τον λόγο λατρευόταν. Κάποιοι από τους πιο γνωστούς μύθους της ελληνικής μυθολογίας είναι:
Αθηνά, δωρήτρια της Ελιάς
Η φιλονικία της θεάς Αθηνάς με τον Ποσειδώνα για την προστασία και το όνομα της Αθήνας. Ο τότε βασιλιάς της Αθήνας, Κέκροπας, κάλεσε τους δυο αντιπάλους (Αθηνά και Ποσειδώνα) να ανέβουν στον βράχο της Ακρόπολης για να γίνει η αναμέτρηση υπό την επίβλεψη των υπόλοιπων θεών. Ο Ποσειδώνας, στάθηκε στη μέση του βράχου και με την τρίαινά του έδωσε ένα δυνατό χτύπημα στο έδαφος. Αμέσως ξεπήδησε ένα κύμα θαλασσινού νερού. Η Αθηνά με τη σειρά της, φύτεψε μια ελιά πάνω στον βράχο, που ξεπετάχτηκε γεμάτη καρπό, ως προσφορά στην πόλη και στους κατοίκους της. Μετά από το δώρο της Αθηνάς, ο Δίας κήρυξε το τέλος του αγώνα και είπε στους άλλους θεούς να κρίνουν σε ποιον από τους δύο θεούς πρέπει να δοθεί η πόλη. Συγχρόνως, ζήτησαν τη γνώμη του βασιλιά Κέκροπα. Αυτός από το βράχο έριξε μια ματιά γύρω και είδε ότι η χώρα είναι κυκλωμένη από αλμυρό νερό και θάλασσα, ενώ το δέντρο που είχε κάνει η Αθηνά να φυτρώσει ήταν το πρώτο που φύτρωσε σε όλη τη χώρα και ήταν συνάμα για την πόλη η υπόσχεση για δόξα και ευτυχία. Γι’ αυτό ο Κέκροπας θεώρησε πως το δώρο της Αθηνάς ήταν πιο χρήσιμο και έτσι της δόθηκε η κυριαρχία της πόλης.
Αρισταίος, προστάτης των ελαιοκαλλιεργητών
Ο Αρισταίος ήταν γιος του Απόλλωνα (θεός της μουσικής και της αρμονίας) και της Κυρήνης, γεννήθηκε στη Λιβύη και ο Ερμής τον πήρε και τον πήγε στη Γαία και στις Ώρες για να τον αναθρέψουν. Οι Μούσες, που του είχαν αναθέσει τη φύλαξη των κοπαδιών στη Φθία, του δίδαξαν τη μαντική και την ιατρική τέχνη. Οι Νύμφες πάλι, του έμαθαν πώς να καλλιεργεί τα αμπέλια και τις ελιές, πώς να φροντίζει τα μελίσσια και πώς να κάνει το γάλα τυρί. Την τέχνη δηλαδή της παρασκευής του μελιού, του λαδιού, του τυριού, πράγματα άγνωστα ως τότε στους ανθρώπους. Επίσης, οι Νύμφες του έδειξαν πώς να μπολιάζει τις αγριελιές, για να δίνουν καρπό, πώς να αλέθει τον καρπό του ελαιόδεντρου και να παίρνει το πολύτιμο αλλά άγνωστο ως τότε ελαιόλαδο. Ο Πλίνιος αναφέρει ότι πρώτος ο Αρισταίος ανακάλυψε το ελαιοπιεστήριο. Ο Αρισταίος δεν κράτησε αυτά τα μυστικά για τον εαυτό του, αλλά με τη σειρά του δίδαξε τις τέχνες αυτές στους ανθρώπους. Ταξίδεψε σε πολλά μέρη της Ελλάδας και έφτασε μέχρι τη Σαρδηνία και τη Σικελία, όπου βρήκε γόνιμη γη για να καλλιεργήσει τις ελιές. Εκεί τιμήθηκε ως θεός – προστάτης των ελαιοκαλλιεργητών. Από τότε τα δάση της αγριελιάς που υπήρχαν γύρω από τη Μεσόγειο, άρχισαν να καλλιεργούνται.
Ο Ηρακλής και η ελιά
Σύμφωνα με τον Πίνδαρο, καθώς ο Ηρακλής επέστρεφε στην Ελλάδα μετά την ολοκλήρωση των άθλων του έφερε μαζί του από τους Υπερβόρειους την αγριελιά και τη φύτεψε στην Ολυμπία. Από αυτήν την ελιά κατασκευάζονταν τα στεφάνια των Ολυμπιονικών.
Ο Ηρακλής κρατούσε πάντα ένα ρόπαλο με το οποίο αντιμετώπιζε τους κινδύνους και νικούσε κάθε φορά. Το ρόπαλο αυτό ήταν ο κορμός μιας αγριελιάς, που την είχε βρει και την είχε κόψει, κοντά στον Σαρωνικό κόλπο, στο ιερό άλσος του πατέρα του, του Δία, πηγαίνοντας για το λιοντάρι της Νεμέας.
Επίλογος
Η ελιά είναι συστατικό αδιαχώριστο του ελληνικού πολιτισμού από την αυγή του. Αδιαλείπτως. Δέντρο ιδιαίτερο και μοναδικό χαρακτηρίζει το μεσογειακό/ελληνικό τοπίο, την ελληνική τέχνη, την παράδοση, την αντίληψή μας για τον εαυτό μας. Χωρίς την ελιά η εικόνα της Ελλάδας στο μέλλον θα έχει χαρακτήρα μέτριο, περιορισμένο, ψευδή. Δυστυχώς το πλάσμα αυτό και η σημασία του μπορεί να χαθούν από την πατρίδα μας και είναι διάφοροι οι τρόποι αυτοί να χάσουμε την ελιά. Ο ένας πολύ σοβαρός είναι να τη μετατρέψουμε σε έναν ακόμη διακοσμητικό θάμνο. Πρόκειται περί παρακμής και η φωτογραφία που παραθέτουμε παρακάτω το αποδεικνύει, δυστυχώς…
Πηγές
Βιολογική καλλιέργεια της ελιάς
Επιτραπέζιες ελιές στην Ελλάδα: Η περίπτωση της θρούμπας
Ελιά, δέντρο μοναδικό στο πέρασμα του χρόνου: Εκπαιδευτικό πρόγραμμα περιβαλλοντικής αγωγής
Fooks Richard. Το βιβλίο της Ελιάς, εκδόσεις Ψύχαλος, ISBN13 9789607920287
Ηλ. Ταχ.: [email protected]
Στέλλα Κυρίκου
Γεωλόγος – Παλαιοντολόγος
Ηλ. Ταχ.: [email protected]
Οδυσσέας Αρχοντίκης
Γεωλόγος-Γεωπεριβαλλοντολόγος με μεταπτυχιακή ειδίκευση στην Παλαιοντολογία-Παλαιοκλιματολογία
