Σύνταξη άρθρου: Μαγδαληνή Στούμπου

Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός

Τι είναι η υποβρύχια αρχαιολογία γενικώς

Η υποβρύχια αρχαιολογία είναι καταρχάς κλάδος της γενικής αρχαιολογίας. Ασχολείται με την αναζήτηση, τη μελέτη και την έρευνα αρχαιολογικών τόπων, αποθέσεων και ναυαγίων, τα οποία βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια του νερού των θαλασσών, των ακτών, των ωκεανών αλλά και των λιμνών και των ποταμών. Πρόκειται ίσως για τη δυσκολότερη αρχαιολογική έρευνα, καθώς διεξάγεται σε υπερβαρικό περιβάλλον και απαιτεί σημαντική γνώση και εξοικείωση με τις τεχνικές της αυτόνομης κατάδυσης. Στις μέρες μας πια, μεγάλη είναι και η συμμετοχή των επανδρωμένων βαθυσκαφών και των υποβρυχίων ρομπότ, οπότε απαιτούνται και γνώσεις συνεργασίας με τους αντίστοιχους κλάδους.

Ιστορικά

Το 1884 ο Χ. Τσούντας, θεμελιωτής της ελληνικής προϊστορικής αρχαιολογίας, με τη βοήθεια σφουγγαράδων, θα ερευνήσει τα στενά της Σαλαμίνας, αναζητώντας λείψανα της περίφημης αρχαίας ναυμαχίας. Παρότι η έρευνα αυτή στάθηκε άκαρπη, αποτελεί ουσιαστικά την πρώτη επιστημονική εξερεύνηση του βυθού στη Μεσόγειο. Το 1900 σημειώνεται καμπή στην ιστορία της ενάλιας αρχαιολογίας με την τυχαία ανακάλυψη του ναυαγίου των Αντικυθήρων από Σύμιους σφουγγαράδες. Το ναυάγιο του πλοίου, το οποίο κατά βάση μετέφερε μια συλλογή χάλκινων και μαρμάρινων αγαλμάτων από την Ελλάδα στη Ρώμη, γύρω στο 80 π.Χ., προσέλκυσε αμέσως το ενδιαφέρον της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, η οποία οργάνωσε μια επίπονη και επικίνδυνη έρευνα. Τα ευρήματα της έρευνας υπήρξαν μοναδικά, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει ο χάλκινος Έφηβος των Αντικυθήρων καθώς και ο περίφημος Υπολογιστής των Αντικυθήρων και αντάμειψαν τους κόπους των δυτών και φανέρωσαν στο ευρύ κοινό τον αρχαιολογικό πλούτο των ελληνικών θαλασσών. Το 1973 ο Χ. Κριτζάς, ο Π. Θροκμόρτον, ο Γ. Παπαθανασόπουλος και ο Ν. Τσούχλος ιδρύουν το Ινστιτούτο Ενάλιων Αρχαιολογικών Ερευνών (Ι. ΕΝ. Α. Ε). Στηριζόμενο στην ιδιωτική πρωτοβουλία και την υποστήριξη Ελλήνων και ξένων εθελοντών, το Ι.ΕΝ.Α.Ε. θα αποτελέσει σημαντικότατο κεφάλαιο στην ενάλια αρχαιολογία.

Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων

Το κτήριο του Τμήματος Εναλίων Αρχαιολογικών χώρων Μνημείων και Ερευνών, οδός Ερεχθείου 59, Ακρόπολη

Ο επίσημος φορέας για την ενάλια αρχαιολογία είναι η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, μια Ειδική Περιφερειακή Υπηρεσία του ΥΠ.ΠΟ.Α με αρμοδιότητα σε όλη την Ελληνική Επικράτεια. Ιδρύθηκε το 1976 και έχει ως αποστολή την προστασία των εναλίων αρχαιοτήτων. Από το 2003, που κηρύχτηκαν ως μνημεία τα ναυάγια πλοίων και αεροσκαφών άνω των 50 ετών από την ημερομηνία ναυαγήσεώς τους, η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων προστατεύει και αυτά. Αναλυτικά η Εφορεία ασκεί τις εξής δραστηριότητες:

  • Εντοπισμό και έρευνα εναλίων αρχαιοτήτων και μέριμνα για τη διασφάλιση αυτών.
  • Συντήρηση εναλίων αρχαιοτήτων.
  • Οργάνωση των μουσείων των εναλίων αρχαιοτήτων, εποπτεία έργου Ινστιτούτων εναλίων δραστηριοτήτων και ωκεανογραφικών ιδρυμάτων και αποστολών.
  • Έλεγχο των θαλασσίων και υποβρυχίων δραστηριοτήτων, οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν άμεση ή έμμεση βλάβη σε αρχαία.
  • Προώθηση της διαδικασίας της κήρυξης εναλίων αρχαιολογικών χώρων καθώς και της ίδρυσης και λειτουργίας των χώρων αυτών ως επισκέψιμων περιοχών με συνοδευόμενη κατάδυση.

Τα ναυάγια στις ελληνικές θάλασσες

Θα πρέπει να γνωρίζουμε πως ο ελληνικός θαλάσσιος χώρος, ήδη από την προϊστορία, υπήρξε μια πολυσύχναστη οδός διέλευσης μεγάλου αριθμού πλοίων, όχι μόνο αυτών που ταξιδεύουν μεταξύ των χιλιάδων νησιών μας και της ηπειρωτικής Ελλάδας, αλλά και των πλοίων που διαπλέουν προς και από χώρες της Ανατολικής Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου. Τα ναυάγια στις ελληνικές θάλασσες είναι λοιπόν πολλά. Σε πολλές περιπτώσεις είναι αποτέλεσμα των ναυτικών ατυχημάτων από τους κινδύνους της ναυσιπλοΐας. Είναι  επίσης, αποτέλεσμα των πολεμικών κινδύνων, της πειρατείας ή από αβαρίες.

Το να εξερευνηθούν όλα τα ναυάγια είναι αδύνατον, καθώς η ενάλια αρχαιολογία είναι πανάκριβη υπόθεση και ιδιαίτερα πολύπλοκη. Χρειάζονται τεχνικοί, δύτες και αρχιτέκτονες και να γίνουν ιδιαίτερα περίπλοκες μετρήσεις κάτω από το νερό. Η τεχνολογία έχει προχωρήσει εξαιρετικά, αλλά καμία μεσογειακή χώρα δεν έχει επαρκή χρηματοδότηση για την ενάλια αρχαιολογία, ούτε και η χώρα μας. Στην πραγματικότητα οι ανασκαφές που έχουν διεξαχθεί είναι απειρελάχιστες σε σχέση με το μέγεθος του πλούτου των ελληνικών θαλασσών.

Τα ευρήματα

Τα ευρήματα ενός ναυαγίου, είναι ένα κλειστό σύνολο, το οποίο επιτρέπει τα ευρήματα να είναι καλά συντηρημένα εξαιτίας της απουσίας ατμοσφαιρικού αέρα. Σε περίπτωση μάλιστα, που τα ευρήματα έχουν καλυφθεί από λάσπη ή χώμα, μπορεί να έχουν μείνει ανέπαφα και σε πολύ καλή κατάσταση. Αν όμως μείνουν εκτεθειμένα, μπορεί να υποστούν μεγάλη αλλοίωση. Για τον λόγο αυτό κάθε εύρημα, που βγαίνει από το νερό, πρέπει να περάσει από μια πολύ συγκεκριμένη διαδικασία. Με το που βγαίνει από το νερό πρέπει να διατηρηθεί σε υγρό περιβάλλον. Τοποθετείται λοιπόν σε γλυκό νερό, μέχρι να πέσει το ποσοστό του αλατιού. Έτσι μπορεί με ασφάλεια να στεγνώσει και να καθαριστεί. Υπάρχει η δυνατότητα να συντηρηθούν ακόμη και ξύλινα αγάλματα ή σκαριά πλοίων με τη μέθοδο αυτή αλλά και με άλλες.

Ενδεικτικά παραθέτουμε το βίντεο του ΑΠΕ – ΜΠΕ, για τον σχεδιασμό και την πραγματοποίηση της νέας υποβρύχιας ανασκαφής στο Ναυάγιο των Αντικυθήρων, τον Σεπτέμβριο του 2017.

Το πραγματικά ενδιαφέρον είναι ότι χάρη στα ναυάγια έχουν βρεθεί αντικείμενα που συνήθως δε βρίσκονται σε χερσαίες ανασκαφές. Εντυπωσιακή είναι και η γνώση που αποκομίζουμε για τους αρχαίους ναυπηγούς, καθώς τα σκαριά των αρχαίων πλοίων δείχνουν εκπληκτικές γνώσεις ναυπηγικής για την εποχή. Το πού βρίσκονται τα ναυάγια είναι συνήθως γνωστό από χρόνια πριν να ερευνηθούν επισταμένως από τους αρχαιολόγους. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις, που ανακαλύπτονται τυχαία, όπως στα δίχτυα ενός ψαρά ή σε μια κατάδυση αναψυχής. Συχνά όμως βρίσκονται και κατά τη διάρκεια κάποιας άλλης έρευνας της εφορείας αρχαιοτήτων ή κατά τη διενέργεια κάποιου τεχνικού έργου.

Οι αμφορείς είναι το πιο συνηθισμένο ενάλιο εύρημα. Για αυτό τον λόγο δεν είναι λίγοι οι Έλληνες που έχουν από έναν αμφορέα στο σπίτι τους, ειδικά σε νησιωτικές περιοχές.

Τι λέει ο νόμος

Ο νόμος ο οποίος αφορά στην προστασία των αρχαιοτήτων, χερσαίων, εναλίων και κινητών είναι ο ν.4858/2021.

Όλοι μας θα πρέπει να γνωρίζουμε πως η αφαίρεση ευρημάτων από τους αρχαιολογικούς χώρους έχει ως συνέπεια την απώλεια πολύτιμης γνώσης για το παρελθόν μας. Η γνώση αυτή μπορεί πολύ εύκολα να χαθεί για πάντα. Δεν είναι μόνο η ποινή φυλάκισης σοβαρή υπόθεση αλλά και η καταστροφή των ιστορικών τεκμηρίων, που συνιστούν οι αρχαιότητες.

Προσοχή λοιπόν:

1) Δεν ανελκύουμε ποτέ ένα εύρημα στην επιφάνεια, γιατί διακυβεύεται η ακεραιότητά του

2) Το καθετί σε ένα ναυάγιο βρίσκεται σε ισορροπία με το περιβάλλον του. Δεν το μετακινούμε!

3) Οι αρχαιολόγοι έχουν μόνο μια ευκαιρία, για να ανασκάψουν σωστά ένα ναυάγιο, διότι η οποιαδήποτε επέμβαση – άρα και η δική τους – συνιστά αλλοίωση. Πόσο μάλλον μία παράνομη ή ερασιτεχνική.

4) Μόνον οι αρχαιολόγοι μπορούν να κρίνουν ποια ευρήματα είναι διαγνωστικά (αυτά που βοηθούν στη χρονολόγηση ενός αρχαιολογικού χώρου).

5) Οι περισσότερες αρχαιότητες έχουν ελάχιστη αξία στην παράνομη αγορά αρχαιοτήτων. Η ιστορική τους αξία όμως είναι ανεκτίμητη και ίσως συμβάλει πολύ για τη γνώση μας του παρελθόντος.

6) Η διατάραξη οποιουδήποτε υποβρυχίου αρχαιολογικού χώρου και η αφαίρεση ευρημάτων είναι ΠΑΡΑΝΟΜΗ και τιμωρείται με υψηλά πρόστιμα και έως και 10 χρόνια φυλάκισης. Με απόφαση του Αρείου Πάγου συνιστά πλέον κακούργημα!

Σπουδές

Το να γίνει κάποιος ενάλιος αρχαιολόγος δεν είναι αδύνατον, αλλά δεν είναι και απλό. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει κανένα πανεπιστήμιο, που να προσφέρει ειδίκευση σε προπτυχιακό ή μεταπτυχιακό επίπεδο στην ενάλια αρχαιολογία. Εξαίρεση αποτελούν κάποια μαθήματα, που διδάσκονται στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου (Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτιστικών Αγαθών), αλλά και Θεσσαλίας (Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας). Επομένως εάν κάποιος θέλει να ακολουθήσει αυτό το επάγγελμα, θα χρειαστεί σίγουρα να κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό και ως καταδυόμενος αρχαιολόγος, θα πρέπει να πάρει πτυχίο στις καταδύσεις.

Τα θαλάσσια πάρκα

Τα τελευταία χρόνια το ΥΠΠΟ κάνει μια προσπάθεια να συμφιλιωθεί με την έννοια των καταδυτικών πάρκων ή υποθαλάσσιων μουσείων, όπως λέγονται πιο σωστά. «Είμαστε αρκετά πίσω σε ό,τι αφορά τη δημιουργία τους, αλλά γνωρίζουμε ότι χάρη σε αυτά έχουμε έναν τεράστιο πλούτο για επστημονική έρευνα αλλά και τουριστική εκμετάλλευση. Για αυτό γίνονται συντονισμένες προσπάθειες, ώστε να επιλυθούν τα θεσμικά θέματα που θα έκαναν δυνατή μια τέτοια λύση», υποστηρίζει η προϊσταμένη της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων Αγγελική Γ. Σίμωσι. Το σίγουρο είναι ότι σε περίπτωση που νικηθεί η γραφειοκρατία και λειτουργήσουν πράγματι καταδυτικά πάρκα η ζήτηση θα είναι τεράστια και ο ελληνικός βυθός θα γίνει θελκτικός προορισμός για ανθρώπους από όλον τον κόσμο.

Η υποβρύχια και όχι μόνο, πολιτιστική κληρονομιά ανήκει σε όλους μας και πρέπει να προστατευτεί! Αποτελεί δε μέρος της ιστορικής μας προέλευσης, της εθνικής μας ταυτότητας και της ατομικής μας υπερηφάνειας. Μια βασική αρχή της Αρχαιολογίας είναι ότι ο αρχαιολόγος οφείλει να μοιραστεί την πληροφορία, που ανακτάται από τα ευρήματα και να ενημερώσει το ευρύ κοινό για τις νέες γνώσεις, που δημιουργούνται.

Η ενάλια αρχαιολογία στην Ελλάδα είναι πραγματικά ένας από τους πιο ελπιδοφόρους τομείς της αρχαιολογικής έρευνας. Η θάλασσά μας, που παραμένει ανεξερεύνητη, γεμάτη επιστήμη, ποίηση και από μύθους, προσφέρει ήδη και έχει ακόμα να μας προσφέρει πολλά.

 

Πηγές

Βαγγέλης Αθανασόπουλος (2008). Ανεξερεύνητη Υποβρύχια Αττική. Εκδόσεις Ρόουντ/Road.

Χρήστος Ε. Ντούνης (2000 – 2001). Τα ναυάγια στις ελληνικές θάλασσες ‘Α και ‘Β τόμος. Εκδόσεις Finatec Α.Ε. .

Υπουργείο Αιγαίου (1998). Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου: από την προϊστορία έως την ύστερη αρχαιότητα. Εκδότης Υπουργείο Αιγαίου.

Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων 

 

Ηλ.Ταχ.: [email protected]

Νιόβη Καραπέτση

Αρχαιολόγος

 

Σωσάννα Πλευριά

Αρχαιολόγος