Το Λύκειο του Αριστοτέλη

Σύνταξη άρθρου: Ματίνα Δαμιανάκη

Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός

Ένας από τους πιο σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους του κόσμου βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας. Πρόκειται για το Λύκειο του Αριστοτέλη. Ας το δούμε, ας γνωρίσουμε τον Αριστοτέλη.

Η ζωή και η προσωπικότητα του Αριστοτέλη

Γέννηση και καταγωγή

Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) έζησε την εποχή κατά την οποία η ηγεμονία της Μακεδονίας επεκτεινόταν σε ολόκληρη την Ελλάδα και την Ανατολή, ενώ ταυτόχρονα παρήκμαζε ο θεσμός της πόλης-κράτους. Γεννήθηκε το 384 π.Χ. στα Στάγειρα της Χαλκιδικής, πόλη που είχε εποικιστεί από την Άνδρο και τη Χαλκίδα. Πατέρας του ήταν ο Νικόμαχος, προσωπικός γιατρός του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα του Β’, και μητέρα του η Φαιστίς που η οικογένειά της προερχόταν από τη Χαλκίδα. Φαίνεται ότι ο Αριστοτέλης απέκτησε το ενδιαφέρον του για τη βιολογία από τον πατέρα του, αφού οι Ασκληπιάδες εκπαίδευαν τα παιδιά τους από μικρή ηλικία στην ανατομία και, ενδεχομένως, βοηθούσε τον πατέρα του όταν ήταν μικρός. Έχασε τους γονείς του σε μικρή ηλικία και ανατράφηκε από έναν συγγενή του στον Αταρνέα, πόλη της Μ. Ασίας.

Η μαθητεία στην Ακαδημία του Πλάτωνα

Το 367 π.Χ., σε ηλικία δεκαεπτά ετών, πήγε στην Αθήνα για να σπουδάσει στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Εκεί παρέμεινε για είκοσι χρόνια, μέχρι τον θάνατο του δασκάλου του. Υπήρξε ο καλύτερος μαθητής του Πλάτωνα, ο οποίος τον αποκαλούσε «νοῦν της Ακαδημίας». Ένθερμος υποστηρικτής του όσο εκείνος ζούσε, κράτησε αργότερα κριτική στάση προς τη φιλοσοφία του και ανέπτυξε δικό του ανεξάρτητο φιλοσοφικό σύστημα.

Εγκατάσταση στην Άσσο και φιλοσοφική διδασκαλία

Μετά τον θάνατο του Πλάτωνα, το 347 π.Χ., ο Αριστοτέλης έφυγε από την Αθήνα και πήγε στην Άσσο, πόλη της Μικράς Ασίας απέναντι από τη Λέσβο, κοντά στον Αταρνέα, όπου είχε μεγαλώσει. Ήταν, πιθανώς, δυσαρεστημένος επειδή ο Σπεύσιππος, Αθηναίος πολίτης και ανιψιός του Πλάτωνα, τον διαδέχθηκε στη διοίκηση της Ακαδημίας. Πιο πιθανόν, ωστόσο, είναι να έφυγε από την Αθήνα για λόγους πολιτικούς, αφού υπήρχε αντιμακεδονικός πυρετός μετά την κατάληψη της Ολύνθου από τον Φίλιππο (348 π.Χ.) και την πολιτική άνοδο του Δημοσθένη, που ήταν επικεφαλής του αντιμακεδονικού κόμματος. Στην Άσσο παρέμεινε τρία χρόνια και γνώρισε τον Θεόφραστο, που έγινε αργότερα μαθητής του. Εκεί ερεύνησε τον κόσμο των ζώων και των φυτών και έγραψε τα φυσιογνωστικά του έργα.

Ο Αριστοτέλης δάσκαλος του νεαρού Αλεξάνδρου στη Μακεδονία

Το 343 π.Χ., μετά από πρόσκληση του βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππου, ο Αριστοτέλης πήγε στην Πέλλα και ανέλαβε την εκπαίδευση του γιου του Αλεξάνδρου, που ήταν τότε 13 ετών. Για την αγωγή του Αλεξάνδρου χρησιμοποίησε τα ομηρικά έπη και άλλα έργα της ελληνικής γραμματείας. Επηρέασε θετικά την πολιτική συμπεριφορά του Αλεξάνδρου, ο οποίος είχε πει: Στον πατέρα μου οφείλω το «ζῆν», στο δάσκαλό μου το «εὖ ζῆν». Το 336 π.Χ. ο Φίλιππος δολοφονήθηκε και ο Αλέξανδρος ανέβηκε στον θρόνο. Ο Αριστοτέλης έγραψε γι’ αυτόν και του αφιέρωσε το «Περὶ βασιλείας» έργο του, με προτροπές για ορθή άσκηση της εξουσίας.

Η ίδρυση του Λυκείου στην Αθήνα

Το 335 π.Χ., μετά από σύντομη παραμονή στα Στάγειρα, ο Αριστοτέλης επέστρεψε στην Αθήνα και ίδρυσε δική του σχολή, το «Λύκειον». Εκεί συνέχισε την επιστημονική έρευνα και τη διδασκαλία ως αντίπαλο δέος της περίφημης τότε σχολής του Ισοκράτους, αλλά και της Ακαδημίας, την οποία διηύθυνε ο Σπεύσιππος. Το «Λύκειο», η περίφημη «Περιπατητική Σχολή», ονομάστηκε αργότερα και «Περίπατος», από ένα οικοδόμημα τριγυρισμένο από στοές, όπου οι μαθητές, οι «περιπατητικοί», περπατούσαν συζητώντας θέματα που τους απασχολούσαν. Το Λύκειο εξελίχθηκε σε ανώτατο πνευματικό ίδρυμα και έδωσε τη δυνατότητα στον Αριστοτέλη να γράψει εκεί τα σημαντικότερα έργα του. Το 323 π.Χ., μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου, ο Αριστοτέλης κατηγορήθηκε για φιλομακεδονικά φρονήματα και ασέβεια. Αναγκάστηκε να αποσυρθεί στη Χαλκίδα, όπου πέθανε το 322 π.Χ. από αρρώστια, σε ηλικία 62 χρόνων. Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία, τη ρητορική, την ποίηση και τις επιστήμες, είχε ισχυρή ηθική συνείδηση και τόνιζε τη σημασία της επιστημονικής εντιμότητας. H σχολή είχε αρχικά φιλοσοφικό και θρησκευτικό χαρακτήρα, καθώς ήταν αφιερωμένη στην λατρεία των Μουσών. Η κατεύθυνση της σχολής, μετά τον θάνατο του Αριστοτέλη, βασίστηκε κυρίως στον εμπειρισμό και χαρακτηρίστηκε από ευρυμάθεια και πολυμάθεια. Σχολάρχης έγινε ο μαθητής, φίλος και συνεργάτης του, ο Θεόφραστος.

Το Λύκειο στην αρχαιότητα

Όπως μαρτυρείται από αρχαίους συγγραφείς (Πλούταρχος, Στράβων, Παυσανίας) το Λύκειο ήταν ένα ειδυλλιακό, κατάφυτο προάστιο στα ανατολικά της Αθήνας, έξω από την Πύλη του Διοχάρους. Στα νοτιοδυτικά οριζόταν από το Ολυμπιείο, στα νότια από τον ποταμό Ιλισό και στα βόρεια από τον Λυκαβηττό και τον Ηριδανό. Η περιοχή φαίνεται ότι είχε πάρει το όνομά της από το Ιερό του Λυκείου Απόλλωνος, που προϋπήρχε του γυμνασίου αλλά δεν έχει ακόμη εντοπιστεί. Ο Λύκειος Απόλλων λατρευόταν στην περιοχή από τους πανάρχαιους χρόνους, ίσως ως ποιμενικός θεός, προστάτης των κοπαδιών από τους λύκους.

Η ίδρυση του γυμνασίου στο Λύκειο κατά τον ιστορικό Θεόπομπο αποδίδεται στον τύραννο Πεισίστρατο, ενώ από τον ιστορικό Φιλόχωρο στον Περικλή και η τρίτη εκδοχή, του Παυσανία, θέλει τον ρήτορα Λυκούργο ως ιδρυτή. Από τον Αριστοφάνη και τον Ξενοφώντα γνωρίζουμε ότι χρησίμευε και ως χώρος εκγύμνασης των οπλιτών και των ιππέων του αθηναϊκού στρατού. Ο Διογένης Λαέρτιος συγγραφέας του έργου «Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων», μνημονεύοντας τη διαθήκη του Θεοφράστου, του πιο γνωστού μαθητή του Αριστοτέλη και διάδόχου του στη Σχολή, αναφέρει ότι στο Λύκειο υπήρχε ο κήπος του μέσα στον οποίο επιθυμούσε να ταφεί. Αναφέρει, επίσης, ένα ιερό των Μουσών, δύο στοές, ένα βωμό και αγάλματα του Αριστοτέλη και του Νικομάχου.

Στη διάρκεια της ρωμαΐκής εισβολής στην Αθήνα, το 86 π.Χ. ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας έκοψε τα δέντρα του Λυκείου και της Ακαδημίας προκειμένου να κατασκευάσει πολιορκητικές μηχανές για την άλωση του Πειραιά.

Το Λύκειο σήμερα

Στη σημερινή Αθήνα το Λύκειο εντοπίζεται στην οδό Ρηγίλλης, στον χώρο νότια του Σαρόγλειου Μεγάρου και βόρεια του Ωδείου Αθηνών, όπου έχουν αποκαλυφθεί τα κατάλοιπα της παλαίστρας του γυμνασίου. O χώρος βρέθηκε το 1996, όταν στο εργοτάξιο για το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος Γουλανδρή στην οδό Ρηγίλλης βρέθηκαν αρχαία ερείπια. Μετά από 13 χρόνια ανασκαφών, το 2010, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο ενέκρινε την τρίτη κατά σειρά μελέτη για την ανάδειξη του Λυκείου, με προϋπολογισμό 1,5 εκατ. ευρώ.

Το κτήριο αποτελείται από μία εσωτερική αυλή (23 μ. επί 26 μ.) που περιβάλλεται στις τρεις πλευρές της από στοές πλάτους 3,5 έως 4 μ., πίσω από τις οποίες αναπτύσσονται με αξιοπρόσεκτη συμμετρία ευρύχωρα, ορθογώνια δωμάτια. Η μεγαλύτερη αίθουσα στο κέντρο της βόρειας πλευράς ταυτίζεται με το «εφηβείο», χώρος με καθίσματα που προοριζόταν για διαλέξεις. Δυτικά και ανατολικά του «εφηβείου» ήταν το «ελαιοθέσιο», όπου οι αθλητές αλείβονταν με λάδι, το «κωνιστήριο», στο οποίο οι αθλητές κυλίονταν στην άμμο και το «κωρυκείον» όπου υπήρχαν οι σάκοι της πυγμαχίας (γεμισμένοι με αλεύρι ή άμμο) για την προπόνηση των αθλητών. Οι περισσότεροι τείχοι του κτηρίου εδράζονταν στον φυσικό βράχο. Το κατώτερο τμήμα τους ήταν λίθινο, ενώ η ανωδομή τους πλινθόκτιστη και τα δάπεδα των χώρων ήταν κυρίως από πατημένο χώμα.

Η παλαίστρα του Λυκείου, χώρος προπόνησης των αθλητών στην πάλη, στην πυγμαχία και στο παγκράτιο (συνδυασμός πάλης και πυγμαχίας) έχει αποκαλυφθεί σε έκταση 2,5 στρεμμάτων (50 μ. επί 48 μ.). Η κεντρική είσοδός της ήταν πιθανότατα στη νότια πλευρά της, σημείο που δεν έχει ακόμα ερευνηθεί. Πρόκειται για ένα μεγάλο κτήριο με διαμήκη άξονα από βορρά προς νότο, το οποίο θεμελιώθηκε στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ. και διατηρήθηκε, με επισκευές και προσθήκες, για περίπου επτά αιώνες, ως τις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ., οπότε και εγκαταλείφθηκε οριστικά. Ωστόσο, μετά τα μέσα του 3ου αιώνα μ.Χ. μάλλον δεν λειτουργούσε ως παλαίστρα.

Στο βορειοανατολικό τμήμα της αυλής σώζεται πηγάδι του 4ου αι.π.Χ. επενδεδυμένο εσωτερικά με πήλινους δακτυλίους, οι οποίοι φέρουν εγκοπές για τη διευκόλυνση της κατασκευής του και της καθόδου. Στα δυτικά, κατά τον 1ο αιώνα μ.Χ. κατασκευάστηκε δεξαμενή ψυχρού λουτρού για τους αθλητές με αψιδωτές τις στενές πλευρές της. Την ίδια περίοδο εντάχθηκαν τα λουτρά που πιθανότατα αντικατέστησαν τους προγενέστερους λουτρώνες των κλασικών χρόνων. Κατασκευάστηκαν δύο υπόκαυστα με απόλυτη συμμετρία στο βορειοανατολικό και βορειοδυτικό τμήμα της παλαίστρας, με τους αντίστοιχους προθαλάμους καύσης και τις δεξαμενές τους. Στα λουτρά της παλαίστρας ο λουόμενος απολάμβανε τη διαδικασία από το χλιαρό λουτρό στο χώρο της εφίδρωσης και στη συνέχεια βουτούσε για ένα κρύο και αναζωογονητικό λουτρό στη δεξαμενή της αυλής.

Ο αρχαιολογικός χώρος του Λυκείου αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους τόπους της ιστορίας του ανθρωπίνου πνεύματος. Το μνημειώδες διανοητικό οικοδόμημα του Αριστοτέλη και της Σχολής του συγκεφαλαίωσε όλες τις φιλοσοφικές και επιστημονικές αναζητήσεις του αρχαίου κόσμου και είχε ανυπολόγιστη επίδραση στη διαμόρφωση της Χριστιανικής Πατερικής Θεολογίας κι όχι μόνο. Επί 18 αιώνες, έως την Αναγέννηση, ο Αριστοτέλης ήταν το άπαν της ανθρώπινης σοφίας και η αδιαμφισβήτητη αυθεντία σε κάθε σχεδόν τομέα του επιστητού.

Φιλοσοφία και μέθοδος

Στον Αριστοτέλη οφείλουμε την άποψη ότι η ελληνική φιλοσοφία χωρίζεται ριζικά στα δύο, ανάμεσα στους «προσωκρατικούς» φυσιοκράτες και στο νέο είδος που εισηγήθηκε ο Σωκράτης και συνέχισε ο Πλάτων, αφού ο Σωκράτης έστρεψε την προσοχή του στην ηθική και ο Πλάτων, αργότερα, στη μεταφυσική. Ο Αριστοτέλης επιδίωξε, κατά κάποιον τρόπο, να συμφιλιώσει τις δύο αυτές τάσεις. Διέκρινε τη γνώση σε τρεις κατηγορίες, την πρακτική, την παραγωγική και τη θεωρητική. Η γνώση είναι θεωρητική, όταν ο σκοπός της δεν είναι ούτε η παραγωγή ούτε η πράξη, αλλά απλώς η αλήθεια και περιλαμβάνει όλα όσα τώρα θεωρούμε επιστήμη. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η θεωρητική γνώση υποδιαιρείται σε τρία είδη, τη μαθηματική, τη φυσική επιστήμη και τη θεολογία. Οι παραγωγικές επιστήμες είναι αυτές που σχετίζονται με τη δημιουργία των πραγμάτων (λ.χ. γεωργία, μηχανική, οικοδομική, ζωγραφική, ποιητική), ενώ οι πρακτικές ασχολούνται με το πώς οφείλουμε να πράττουμε σε ιδιωτικά και σε δημόσια θέματα. Τα Ηθικά και τα Πολιτικά έργα αποτελούν τη βασική συνεισφορά του Αριστοτέλη στις πρακτικές επιστήμες. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε την παραγωγική, δηλαδή την αναλυτική μέθοδο που εκκινεί από το γενικό και μεταβαίνει στα επιμέρους, και την επαγωγική μέθοδο, που είναι συνθετική και ακολουθεί αντίθετη πορεία.

Η επικαιρότητα της αριστοτελικής φιλοσοφίας

Η ηθική, η πολιτική και η κοινωνική φιλοσοφία του Αριστοτέλη είναι σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ. Η ηθική φιλοσοφία του μελετάται συστηματικά βρισκόμενη στον αντίποδα των νεότερων ηθικών θεωριών. Η πολιτική φιλοσοφία του έχει, επίσης, επηρεάσει σύγχρονες πολιτικές θεωρίες που ασκούν κριτική στη θεωρία του φιλελευθερισμού.

 

Πηγές

Αριστοτέλης «Άπαντα», Τόμος 34, Περί Ποιητικής, Εκδόσεις Κάκτος, σελ. 11-12

Βασίλης Κάλφας, «Η Φιλοσοφία Του Αριστοτέλη», σελ. 21-24

Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

 

Ηλ. Ταχ.: [email protected]

Νιόβη Καραπέτση

Αρχαιολόγος

 

Σωσάννα Πλευριά

Αρχαιολόγος