Το Αττικό τοπίο, πόσο «ευαίσθητο» είναι;
Σύνταξη άρθρου: Οδυσσέας Αρχοντίκης
Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός
Όταν αναφερόμαστε σε ένα τοπίο, η πρώτη σκέψη μας είναι μία καλοδιατηρημένη περιοχή με φυσικό κάλλος, όπου ο καθένας από μας νοιώθει συναισθήματα ψυχικής ηρεμίας και γαλήνης. Ένα τέτοιο τοπίο όμως έχει διαμορφωθεί μέσα στον χρόνο, ύστερα από τη δράση πολυάριθμων φυσικών διεργασιών. Ας το δούμε.
Ο όρος τοπίο
Παραμένει αρκετά δύσκολο να προσδιορίσουμε το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξη αυτή και αυτό διότι ένα τοπίο αποτελεί στην ουσία μία σύνθεση ετερόκλητων στοιχείων παρά αποτέλεσμα ενός μεμονωμένου παράγοντα. Το τοπίο είναι μία περιοχή αντιληπτή από τον άνθρωπο ή ακριβέστερα μία γεωγραφική μονάδα, που συνδυάζει τα ορατά στοιχεία μιας περιοχής, δηλαδή τα γεωμορφολογικά της χαρακτηριστικά. Μέσα σε αυτήν βιώνεται ένα σύστημα σχέσεων εντός του περιβάλλοντος, δηλαδή της πανίδας και της χλωρίδας με το κλίμα, τη γεωλογία και τον άνθρωπο.
Στη σύγχρονη έρευνα, η γνώση για τη σύνδεση των παραπάνω παραγόντων με τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά φαίνεται να προοδεύει ικανοποιητικά. Ωστόσο, η βασική θεωρία που υποστηρίζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε πώς το περιβάλλον και ο κόσμος γύρω μας αλλάζει, παραμένει θολή. Στο συγκεκριμένο λοιπόν, άρθρο θα μιλήσουμε για την «ευαισθησία» των τοπίων αλλά και τη σημασία της ως πλαίσιο για την αλληλεπίδραση φυσικών και ανθρώπινων παραγόντων.
Η γεωμορφολογία
Πρώτα όμως, ας απαντήσουμε στο «Τι είναι η γεωμορφολογία». Ουσιαστικά, πρόκειται για τον επιστημονικό κλάδο της γεωλογίας και ευρύτερα των γεωεπιστημών, που μελετά το πώς αλλάζουν τα τοπία με την πάροδο του χρόνου. Η ίδια η λέξη εξηγεί τον σκοπό της και όπως αντιλαμβανόμαστε εντρυφεί στη μελέτη του σχήματος/μορφής της επιφάνειας της Γης (ως ένα μικρό βάθος) και της όποιας αλλαγής του/της. Ένα παράδειγμα εφαρμογής του κλάδου της γεωμορφολογίας είναι η ποτάμια γεωμορφολογία, που, πιο συγκεκριμένα, ασχολείται με ερωτήματα όπως το πώς και γιατί τα ποτάμια αλλάζουν την πορεία ροής τους από ευθεία σε μαιάνδρωση (δηλαδή σε οφιοειδή πορεία) ή και αντίστροφα.
Όταν αλλάζει ένα τοπίο, οι γεωμορφολόγοι αρχικά ποσοτικοποιούν αυτήν την αλλαγή χρησιμοποιώντας κλίμακες χώρου και χρόνου καθώς επίσης και μία μεγάλη γκάμα μεθόδων, τόσο παραδοσιακών λ.χ. εξόρμηση στη φύση και μετρήσεις διαστάσεων κοιλάδων, όσο και σύγχρονων π.χ. γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών (περισσότερες πληροφορίες για αυτό σε προσεχές μας άρθρο). Κύρια ερωτήματα τέτοιων μελετών αφορούν 1) στην ποσότητα υλικού που παρασύρεται από ένα ποτάμι, 2) στην καθοδική πορεία μίας μάζας πετρωμάτων και φυσικά 3) στα χρονικά διαστήματα που απαιτούνται και στις δύο περιπτώσεις.
Μία κατολίσθηση στην πλαγιά ενός λόφου αποτελεί ένα από τα πλέον χρήσιμα παραδείγματα για την ερμηνεία της εξέλιξης ενός τοπίου. Σε μία έρευνα δηλαδή, οι ερευνητές επικεντρώνονται και διερωτώνται σχετικά με το 1) πόση από τη συνολική μάζα του λόφου μετακινείται κατά την κατολίσθηση, 2) πόση διάρκεια χρειάζεται για να κατολισθήσει ένας ογκόλιθος από τη βουνοπλαγιά στη βάση της κοιλάδας και 3) πόσο γρήγορα και με ποιους τρόπους μπορεί το τοπίο να υποστεί αλλαγές όπως π.χ. αφαίρεση υλικού και να αναμορφωθεί; Και εδώ υπεισέρχεται ο όρος της «ευαισθησίας» ενός τοπίου που συνοψίζει τα ανωτέρω.
Η «ευαισθησία» των τοπίων
Ένα περιβάλλον έχει τη δυνατότητα να μεταβαίνει «κύκλους» ή στάδια ζωής ούτως ώστε να αναπροσαρμόζεται στις εκάστοτε συνθήκες ατμόσφαιρας, κλίματος και ανθρώπινης επίδρασης. Ας το δούμε.
Η ευαισθησία ενός τοπίου συνδέεται επί του πρακτέου με το πόσο ευαίσθητο είναι ένα περιβάλλον στο να υποστεί αλλαγές είτε αυτές αφορούν σε γεωλογικές και κλιματικές διεργασίες είτε σε ανθρώπινη επίδραση. Φυσικά, το πρώτο στάδιο αφορά και εξετάζει τη διάρκεια που απαιτείται, ώστε ένα περιβάλλον να επιστρέψει στην αρχική του μορφή μετά από μια τέτοιου είδους διαταραχή, όπως π.χ. αποσάθρωση ή/και διάβρωση. Το στάδιο αυτό αναφέρεται συχνά στη βιβλιογραφία ως «περίοδος χαλάρωσης» ή εναλλακτικά «χρόνος αποκατάστασης» και, όπως αντιλαμβάνεστε, αντιπροσωπεύει ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, το οποίο λαμβάνει υπόψη διάφορα στοιχεία και γεννά πλείστα ερωτήματα.
Τέτοια ερωτήματα είναι φερ ’ειπείν: υπάρχει τρόπος αναδιανομής υλικού σε ένα τοπίο λόγω παρουσίας και δράσης ενός μεγάλου ποταμού; Συνάδει η μέθοδος μεταφοράς του υλικού με το σημείο στο οποίο το τοπίο αλλάζει δραστικά, π.χ. η αποκόλληση ενός ογκόλιθου που κατολισθαίνει εντοπίζεται εντός του ποταμού ή απέχει μεγάλη απόσταση από την όχθη; Έχει ο μηχανισμός μεταφοράς την απαραίτητη ενέργεια ώστε να αφαιρεθεί περίσσεια μάζας που τυγχάνει να βρεθεί σε μία κοιλάδα; Συμπεραίνεται, από τα παραπάνω, πως εάν το υλικό που (επανα)καθιζάνει, αφαιρείται άμεσα εξαιτίας μίας ενδεχόμενης διαταραχής, τότε το τοπίο αναγνωρίζεται ως ευαίσθητο. Εάν, αντιθέτως, απαιτείται μεγάλο χρονικό διάστημα για την αφαίρεση του υλικού, τότε το τοπίο εμφανίζει χαμηλό ποσοστό ευαισθησίας.
Το δεύτερο στάδιο της ευαισθησίας του τοπίου σχετίζεται με την πιθανότητα να αλλάξει ένα περιβάλλον ως προς το ανάγλυφο, την τοπογραφία, κ.ο.κ. . Αυτό σημαίνει πως εξετάζεται η ισορροπία μεταξύ όλων των παραγόντων, που δύνανται να διαταράξουν το τοπίο και εκείνων φυσικά που αντιστέκονται και αντιδρούν στην επικείμενη διαταραχή. Εάν, δηλαδή, θεωρήσουμε πως ένας λόφος είναι ευαίσθητος και επιρρεπής (όταν λ.χ. υπάρχει μία ρωγμή και ο βράχος είναι ετοιμόρροπος) σε αλλαγές, τότε απαιτείται διεργασία μικρής δύναμης για να ξεπεραστούν όλες οι δυνάμεις που αντιστέκονται στην κίνηση κατολισθήσεων. Για παράδειγμα, η πλαγιά ενός λόφου, που είναι έτοιμη να κατολισθήσει, διαταράσσεται ευκόλως και δε χρειάζεται κάποιο γεγονός έντονης ισχύος, όπως π.χ. μία καταιγίδα.
Εάν πάλι υποθέσουμε ότι κατασκευάζουμε στην παραλία ένα ανάχωμα με υγρή άμμο, εάν εφαρμόσουμε την ίδια δύναμη με αυτήν της κατασκευής, τότε το ανάχωμα υφίσταται ελαφρώς αλλαγή στο σχήμα του αλλά τελικά διατηρεί την αρχική του μορφή. Στην περίπτωση ωστόσο, που εφαρμόζεται μεγαλύτερη δύναμη, η οποία υπερβαίνει τη συνοχή των σωματιδίων άμμου, τότε προκαλείται καταστροφή. Συνεπώς, το σύστημα αυτό δεν είναι τόσο ευαίσθητο και απαιτείται δύναμη μεγαλύτερης ισχύος για να το τροποποιήσει. Αναλογιστείτε λοιπόν πόσο γεωμορφολογικά ευαίσθητος μπορεί να είναι ένας λόφος στην περιοχή σας. Θα μπορούσε να προκαλέσει μία καταιγίδα κατολισθήσεις και πόσο καιρό θα χρειαζόταν να διαγραφούν όλα τα στοιχεία αυτής της καταιγίδας; Και τότε θα αντιληφθείτε πόσο ευαίσθητο είναι ένα τοπίο.
Το Αττικό τοπίο
Η περίπτωση του Αττικού τοπίου είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη, καθώς σε αυτήν τη μικρή χερσόνησο έλαβαν χώρα σημαντικότατες γεωλογικές διεργασίες και αναπτύχθηκε ένας από τους λαμπρότερους πολιτισμούς που έχουν υπάρξει. Ήδη από την Προϊστορία, το κλασικό Αττικό τοπίο και περιβάλλον αποτέλεσαν κοιτίδα του Ελληνικού πολιτισμού δίνοντας δε και μυθική διάσταση σε αυτό, ενώ ταυτόχρονα συνετέλεσαν ώστε η Αθήνα να καταστεί και πολιτικό κέντρο του Ελλαδικού χώρου.
Η Αττική έχει χαρακτηριστεί από την αρχαιότητα «λεπτόγεως», δηλαδή με φτωχό χώμα και λίγη –αλλά σημαντική- βλάστηση. Το τοπίο που παρατηρούμε έως και σήμερα περιλαμβάνει βουνά, λόφους, ποτάμιες κοιλάδες, δαντελωτές ακτές και πλήθος άλλων χαρακτηριστικών γεωμορφών μικρο- και μακροκλίμακας. Η σημερινή εικόνα έχει διαμορφωθεί από πλήθος τεκτονικών και κλιματικών διεργασιών αλλά και ως ένα μεγάλο βαθμό από την επίδραση του ανθρώπου. Το ερώτημα λοιπόν, που λογικά κάποιος θα αναρωτηθεί είναι το εξής: «Είναι το Αττικό τοπίο ευαίσθητο;».
Και η απάντηση είναι ναι και όχι. Το μεγάλο ποσοστό σκληρών και συμπαγών πετρωμάτων, όπως ασβεστόλιθοι, μάρμαρα, κ.ά., που δομούν το Αττικό τοπίο, αυτομάτως μάς επιτρέπουν να θεωρήσουμε πως το ίδιο παραμένει ισχυρό απέναντι σε δυνάμεις διάβρωσης και αποσάθρωσης. Ωστόσο, η περίπτωση αυτή μπορεί να μην ισχύει ανά επιμέρους περιοχές, καθώς πολλές εξ’ αυτών υφίστανται διαφορετικής ισχύος δυνάμεις λόγω εντονότερων ή/και συχνότερων κλιματικών φαινομένων (όπως π.χ. μια χιονοθύελλα). Από την άλλη μεριά, η συρρίκνωση των φυσικών στοιχείων στο Αττικό τοπίο και η αύξηση των επιβαρύνσεων που δέχεται από τον άνθρωπο, οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια σε βασικά οικολογικά προβλήματα, τα οποία με την πάροδο του χρόνου δεν επουλώνονται. Αντιθέτως, αυτά φαίνεται να αντικατοπτρίζονται άμεσα στις δυνατότητες του Αττικού τοπίου και γεννά ούτως ειπείν προβλήματα στη διαχείριση της Αττικής γης, υπό το πρίσμα των στρατηγικών για βιώσιμη και αειφόρο ανάπτυξη. Ας μην ξεχνάμε πως «Τα χώματα της Αττικής γης ήταν πάντα ελαφρά» και άρα φτωχά στην απόδοση.
Η ευαισθησία ενός τοπίου αφορά τόσο στην ικανότητα του τοπίου να ανταποκρίνεται σε μία ενδεχόμενη αλλαγή όσο και στην πιθανότητα που υπάρχει να υποστεί μία αλλαγή. Κατανοώντας λοιπόν την ευαισθησία ενός τοπίου και ευρύτερα του περιβάλλοντος, είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε τις αυτούσιες αλλαγές ως προς την ισχύ, τη διάρκεια και τα αποτελέσματά τους μέσα στον χρόνο. Γνωρίζοντας το τι συνέβη στο παρελθόν, μας προϊδεάζει για το τι συμβαίνει και θα συμβεί στο παρόν και στο μέλλον. Εντωμεταξύ ένα όμορφο τοπίο, και δη το Αττικό τοπίο, είναι μία δωρεάν υψηλής αισθητικής απόλαυση. Αρκεί να σηκώσει κανείς το βλέμμα του να το κοιτάξει.
Πηγές
Landscape Sensitivity. Integrated Watershed Management Network, Freie University Berlin
Λίλιαν Πανανάκη 2018. «Προσεγγίζοντας το Αττικό τοπίο, μια σύγχρονη οπτική», Ερευνητική Εργασία. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνείο Κρήτης, Χανιά, Ελλάς.
Ηλ. Ταχ.: [email protected]
Στέλλα Κυρίκου
Γεωλόγος – Παλαιοντολόγος
Ηλ. Ταχ.: [email protected]
Οδυσσέας Αρχοντίκης
Γεωλόγος-Γεωπεριβαλλοντολόγος με μεταπτυχιακή ειδίκευση στην Παλαιοντολογία-Παλαιοκλιματολογία
