Τα νερά της Αττικής: ιστορική αναδρομή, μύθοι, παραδόσεις, γλώσσα

Σύνταξη άρθρου: Στεφανία Πολλάκη
Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός

 

Από τη γεωλογία της περιοχής, αλλά και από πληροφορίες που μας δίνουν μια πληθώρα από ανασκαμμένες νεολιθικές εγκαταστάσεις, φαίνεται ότι η Αττική αντιμετώπιζε πάντα το πρόβλημα της έλλειψης νερού. Οι παλαιοί εκείνοι άνθρωποι, αλλά και οι κατοπινοί τους, το αποτύπωσαν αυτό και στους μύθους τους.
Ας δούμε τι γινόταν στην Αττική. Ο Ποσειδώνας, λοιπόν, θύμωσε μετά την ήττα του κατά τη διαμάχη που είχε με την Αθηνά για το ποιος θα προσφέρει το όνομά του στην πόλη του Κέκροπα. Έτσι καταδίκασε την Αθήνα να ταλαιπωρείται από λειψυδρία. Αυτός είναι και ο πιο γνωστός μύθος για την εξήγηση του φαινομένου. Φυσικά υπάρχουν πολλοί μύθοι για κάθε ποτάμι και πηγή της Αττικής, τους οποίους μπορεί να βρει ο καθένας σε βιβλία και ιστοσελίδες.

Ιστορική Αναδρομή

Από τις ιστορικές πηγές γνωρίζουμε ότι ο Σόλωνας στη νομοθεσία του είχε κάνει τις πρώτες ρυθμίσεις σχετικά με τη διαχείριση και τη διαμοίραση του νερού στην Αττική, οι οποίες ίσχυσαν για πάρα πολλά χρόνια. Οι γραπτές πηγές μας πληροφορούν ξεκάθαρα για το ότι η Αθήνα αντιμετώπιζε προβλήματα έλλειψης νερού. Οι αρχαίοι Αθηναίοι φρόντιζαν για την ποσοτική επάρκεια του νερού, για την ποιότητά του, καθώς επίσης και για την ορθολογική του χρήση. Μέσα από τα κείμενα φαίνεται ότι υπήρχε καλή οργάνωση των τοπικών αρχών και αυστηρή τήρηση των νόμων, έτσι ώστε ο λαός να μην αντιμετωπίζει προβλήματα. Υπήρχε το αξίωμα: «Κρουνών Επιμελητής» για τον ειδικό διαχειριστή του νερού της πόλης. Γνωρίζουμε πως ήταν πολύ σημαντικό, δε δινόταν με κλήρωση, αλλά με ψηφοφορία και το είχε υπηρετήσει ακόμη και ο Θεμιστοκλής.

Ο Ιλισός και ο Κηφισός ήταν τα δύο σχετικώς μεγάλα ποτάμια, που έρεαν στην Αττική. Οι κοίτες τους ήταν αρκετά βαθιές και είχαν συνεχή ροή υδάτων, που όμως ήταν πάντα λίγα και δεν αρκούσαν για τις ανάγκες των κατοίκων. Ο Ηριδανός, ο Κυκλοβόρος και ο Ποδονίφτης ως χείμαρροι, γέμιζαν μόνο κατά τις βροχερές ημέρες. Οι σχετικές μαρτυρίες σε ιστορικά κείμενα λένε ότι ήταν μεν λιγοστά τα νερά του Λεκανοπεδίου, ήταν όμως άριστης ποιότητας.

Οι πηγές της Καλλιρρόης, η Κλεψύδρα, η Άγλαυρος, η Ερεχθηίδα Θάλασσα, οι πηγές του Ασκληπιείου, οι κρήνες του Πανός, της Εννεακρούνου και της στοάς του Αττάλου, καθώς και τα πηγάδια, όπως τα περίφημα κτιστά πηγάδια της Φρεαττύδας αποτελούν την κύρια πηγή ύδρευσης της αρχαίας, μα και της μεσαιωνικής αργότερα, Αθήνας.

Οι Αθηναίοι από πολύ νωρίς κατασκευάζουν και τα πρώτα υδραγωγεία, μέσω των οποίων διοχετεύουν το νερό από τις πηγές ως τις κρήνες. Ας τα δούμε:

• Το Πελασγικό Υδραγωγείο (το παλαιότερο υδραγωγείο, διοχετεύει νερά από τις παρυφές του Υμηττού, με πήλινους υπόγειους αγωγούς ως την Ακρόπολη και τον λόφο Φιλοπάππου, ήδη από τα μέσα της 4^ης π.Χ. χιλιετίας).
• Το Υδραγωγείο του Θησέα (το δεύτερο παλαιότερο, κατασκευάζεται γύρω στο 3.080 π.Χ. και διοχετεύει νερά από την Πεντέλη).
• Το Πεισιστράτειο Υδραγωγείο (το 540 – 530 π.Χ., ο Πεισίστρατος κατασκευάζει υπόγειο υδραγωγείο, αξιοποιώντας νερά από τις πηγές του Υμηττού, δημιουργεί δίκτυο διανομής και το νερό πλέον είναι επαρκές για τις ανάγκες των κατοίκων).
• Τα υδραγωγεία της Πνύκας, του Θησείου, του Κεραμεικού, του Λουτρού και της Καλλιρόης είναι κάποια ακόμα από τα πιο γνωστά. Μερικά ακόμα γνωστά υδραγωγεία είναι το Πώρινο Υδραγωγείο, το Υδραγωγείο Υμηττού – Νεκροταφείου, το Υδραγωγείο Λουτρού, το Υδραγωγείο Θησείου, το Υδραγωγείο Σταδίου, το Υδραγωγείο Αγίας Τριάδας – Κεραμεικού, το Υδραγωγείο Κηφισιάς – Βασ. Σοφίας, το Υδραγωγείο της Σχιστής Πέτρας Λυκαβηττού, το Υδραγωγείο Καλλιρρόης – Βουνού – Μακρών Τειχών.

Για την αντιμετώπιση της ανομβρίας οι Αθηναίοι παίρνουν προληπτικά μέτρα για την εξασφάλιση εφεδρικών αποθεμάτων και κατασκευάζουν υπόγειες ομβροδεξαμενές και στέρνες (π.χ. δεξαμενές Χαμοστέρνας και Πικροδάφνης).

• Τον 2^ο μ.Χ. αι., ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός, κατασκευάζει το Αδριάνειο Υδραγωγείο (134 – 140 μ.Χ.), που φέρνει υπόγεια νερά από τις παρυφές της Πάρνηθας και της Πεντέλης και την Αδριάνειο Δεξαμενή – τα δύο αυτά έργα λειτουργούν μέχρι το 1940, δηλαδή 1800 χρόνια.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, σχεδόν παύει η κατασκευή αλλά και η συντήρηση των υδρευτικών έργων της Αττικής. Οι Αθηναίοι στέφονται στη διάνοιξη πηγαδιών στους κήπους τους, γιατί το Αδριάνειο Υδραγωγείο, η Αδριάνειος Δεξαμενή, καθώς και τα περισσότερα μικρά υδραγωγεία, που λειτουργούν από την αρχαιότητα, αχρηστεύονται από τους Τούρκους.

Στις τελευταίες μόνο δεκαετίες της Tουρκοκρατίας κατασκευάζονται τα υδραγωγεία του Χασεκή, του Τσακουμάκου, του Αγά, του Γουδή. Πέραν αυτών, η χρήση των κρηνών και την περίοδο αυτή είναι ευρεία. Η βρύση του Αγά, η Μπουμπουνίστρα, η βρύση του Χασεκή και η βρύση του Τσακουμάκου είναι αυτές που χρησιμοποιούνται περισσότερο. Μετά την απελευθέρωση (1833), το υδροδοτικό πρόβλημα της Αθήνας είναι μεγάλο. Η πρωτοβουλία της δημοτικής αρχής για την επισκευή και τον καθαρισμό του Αδριάνειου, καθώς και για κατασκευή μικρών υδραγωγείων δεν επιλύει ουσιαστικά το πρόβλημα. Μέχρι το 1924, η Αθήνα υδρεύεται από τα νερά των πηγών, κυρίως της Πάρνηθας και από τον υπόγειο υδροφορέα.

Οι νερουλάδες αναλαμβάνουν να μεταφέρουν νερό από τα τότε χωριά Κηφισιά και Μαρούσι στην πόλη της Αθήνας. Διασημότερος νερουλάς, ο Σπύρος Λούης (1873 – 1940). Η αύξηση του πληθυσμού της Αθήνας όμως, δημιούργησε νέες ανάγκες και επέτεινε το πρόβλημα. Για τον λόγο αυτόν το 1925 άρχισαν να κατασκευάζονται τα πρώτα σύγχρονα έργα ύδρευσης στην περιοχή της Αθήνας. Το πρώτο μεγάλο έργο ήταν η κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα.

• Το 1929 κατασκευάζεται το φράγμα και ο ταμιευτήρας του Μαραθώνα.
• Το 1959 ολοκληρώνονται τα έργα μεταφοράς νερού από τη λίμνη Υλίκη, καλύπτοντας τις πολύ αυξημένες πλέον ανάγκες.
• Το 1969 αρχίζει η κατασκευή των έργων του ποταμού Μόρνου, τα οποία ολοκληρώνονται το 1981. Σημειώνεται πως το νερό φθάνει στην Αθήνα με φυσική ροή.
• Το 1992 αρχίζουν τα έργα εκτροπής του ποταμού Ευήνου με σήραγγα περί τα 30 χιλιόμετρα προς τον Μόρνο για τον εμπλουτισμό του ταμιευτήρα.

Η Ε.Υ.Δ.Α.Π. (Εταιρεία Ύδρευσης και Αποχέτευσης Πρωτεύουσας) διαθέτει επίσης γεωτρήσεις, από τις οποίες αντλεί περιστασιακά σε περιόδους λειψυδρίας.

Μυθολογία

Όπως όλοι οι μεγάλοι αρχαίοι πολιτισμοί, έτσι και ο ελληνικός στήριξε την ανάπτυξή του στο νερό (Μεσόγειος – Αιγαίο Πέλαγος, Εύξεινος Πόντος). Το νερό είναι πηγή ζωής, δίαυλος επικοινωνίας, αποτελεί σύμβολο ευτυχίας, αφθονίας και κάθαρσης. Στη μυθολογία, η δύναμη του νερού προσωποποιείται και όλοι οι ποταμοί θεοποιούνται.

Ο Ποσειδώνας, ο Νηρέας, ο Γλαύκος, ο Τρίτωνας, ο Πρωτέας, ο Αιγαίωνας και οι Σειρήνες αποτελούν θεότητες των υδάτων. Τα ελληνικά ποτάμια Ασωπός, Αλφειός, Λάδωνας και Αχελώος είναι σημαντικές θεότητες των αρχαίων Ελλήνων. Το όνομα του Αχελώου σημαίνει όλα τα νερά που ρέουν και σε νομίσματα και αγγεία παριστάνεται άλλοτε σαν ανθρωπόμορφος ταύρος και άλλοτε σαν άνδρας με κέρατα. Οι Νύμφες, οι Νηρηίδες και οι Ναϊάδες αποτελούν μικρότερες θεότητες, συχνάζουν σε πηγές, ρυάκια και κρήνες και είναι σύμβολα γονιμότητας, νεότητας και υγείας.

 

Από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια έως σήμερα

Η λατρεία των υδάτων πέρασε από τις αρχαίες θεότητες στη χριστιανική πίστη. Πολλοί άγιοι της εκκλησίας αντικατέστησαν παλαιότερες θεότητες των νερών, όπως π.χ. ο Άγιος Νικόλαος, προστάτης της θάλασσας και των ναυτικών κατ΄αναλογία του Ποσειδώνα. Οι χριστιανοί βαφτίζονται στο νερό για να εξαγνιστούν. Επίσης, κατά τα Θεοφάνεια, γιορτάζεται η βάπτιση του Χριστού. Η χριστιανική πίστη θεωρεί θαυματουργό με θεραπευτικές ιδιότητες το νερό των αγιασμάτων, δηλαδή το νερό των πηγών που σύμφωνα με την παράδοση έχει αγιαστεί από την Παναγία ή από κάποιον Άγιο.

Πολλές είναι οι παροιμίες και οι εκφράσεις του λαού που σχετίζονται με το νερό:

• πολλές φορές πάει η στάμνα για νερό, μα μία σπάζει,
• το νερό με τη φωτιά δε συμπεθεριάζουν,
• σταλαγματιά – σταλαγματιά γεμίζει η στάμνα η πλατιά,
• το σιγανό ποτάμι να φοβάσαι,
• το βαθύ ποτάμι δε βροντάει,
• μπήκε το νερό στο αυλάκι,
• πνίγεται σε μια κουταλιά νερό,
• φέρνω κάποιον στα νερά μου,
• μοιάζουν σαν δυο σταγόνες νερό,
• βγήκε απ΄τα νερά του,
• δε δίνει του αγγέλου του νερό,
• κουβαλάω νερό στον μύλο του,
• ας το πάρει το ποτάμι,
• άσε να βρεις το ποτάμι κι απέ γδύνεσαι,
• άτυχος πάει να πνιγεί, στερεύουν τα ποτάμια,
• δίχως νερό ο μύλος δεν αλέθει,
• γράφει στο νερό και σπέρνει στο ποτάμι,
• είναι άνω ποταμών,
• διψά η αυλή μας κι αυτός ποτίζει έξω,
• έκανε μια τρύπα στο νερό,
• έμεινε στα κρύα του λουτρού,
• είναι έξω απ΄τα νερά του,
• ήπιε το αμίλητο νερό.

 

Έθιμα

Το αμίλητο νερό

Ετυμολογικά ο Κλήδονας παράγεται από την αρχαία λέξη κλήδων, που σημαίνει τον τυχαίο ήχο, το μαντικό σημάδι, τις τυχαίες και ασυνάρτητες λέξεις από τις οποίες προκύπτει μια μαντεία, ένα μάντεμα. Όσον αφορά στο έθιμο, γίνεται σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Εμείς σας παραθέτουμε την κρητική εκδοχή. Στην Κρήτη, την παραμονή του Άι-Γιάννη του Κλήδονα, μαζεύονται οι ανύπαντρες κοπέλες σε ένα από τα σπίτια του χωριού και αναθέτουν σε μια από αυτές να φέρει το «αμίλητο νερό» από την πηγή/βρύση του χωριού. Σε όλην τη διαδρομή της επιστροφής της από την πηγή θα πρέπει να είναι αμίλητη. Επιστρέφοντας στο σπίτι, όπου είναι μαζεμένες οι υπόλοιπες κοπέλες, βάζουν το νερό σε ένα πήλινο δοχείο, στο οποίο η κάθε κοπέλα ρίχνει ένα αντικείμενο, το ριζικάρι, που μπορεί να είναι ένα κλειδί ή ένα κόσμημα. Στη συνέχεια το δοχείο σκεπάζεται με ένα κόκκινο ύφασμα, «κλειδώνεται» γερά με ένα κορδόνι και τοποθετείται σε ανοιχτό χώρο, όπου παραμένει όλη τη νύχτα κάτω από τα αστέρια. Πιστεύεται ότι τη νύχτα που το νερό είναι στο δοχείο οι κοπέλες θα ονειρευτούν τον μελλοντικό τους σύζυγο. Λίγο πριν ξημερώσει, ανήμερα του Άι-Γιάννη, η ίδια κοπέλα που έφερε το δοχείο από την πηγή, φέρνει μέσα στο σπίτι το πήλινο δοχείο. Το μεσημέρι συναθροίζονται σε ένα σπίτι οι κοπέλες, καθώς και καλεσμένοι φίλοι, συγγενείς και γείτονες ως μάρτυρες της μαντικής διαδικασίας. Η κοπέλα που έφερε το νερό κάθεται στο κέντρο της παρέας και τραβά από το δοχείο ένα ένα τα ριζικά, που έριξαν το προηγούμενο βράδυ οι άλλες κοπέλες, ενώ κάποιος απαγγέλλει ταυτόχρονα τυχαίες μαντινάδες, εμπνευσμένος από το κάθε ριζικάρι που βλέπει να βγαίνει από το νερό. Η μαντινάδα που αντιστοιχεί στο ριζικάρι της κάθε κοπέλας θεωρείται ότι προμηνύει το μέλλον της.

Το ίδιο έθιμο με τις δικές του παραλλαγές ζωντανεύει την παραμονή των Χριστουγέννων στα χωριά της Κεντρικής Ελλάδας, και στην παλιά Αττική.

Το τάισμα της βρύσης

Ανήμερα Χριστουγέννων, πριν ξημερώσει οπωσδήποτε, οι κοπέλες πηγαίνουν στις βρύσες του χωριού και τις αλείφουν με βούτυρο και μέλι κάνοντας ευχή: «Όπως τρέχει το νερό να τρέχει και η προκοπή στο σπίτι τον καινούργιο χρόνο και, όπως γλυκό είναι το μέλι, έτσι γλυκιά να είναι και η ζωή μας!». Για να έχουν καλή σοδειά, αλείφουν τη βρύση με βούτυρο και φροντίζουν να φτάσουν εκεί όσο το δυνατόν νωρίτερα, γιατί όπως λένε, όποια πάει πρώτη στη βρύση, αυτή θα σταθεί και η πιο τυχερή για ολόκληρο τον χρόνο. Στη συνέχεια παίρνουν από τη βρύση το «αμίλητο νερό», το πηγαίνουν σπίτι και, αφού έχουν αδειάσει τα δοχεία τους από το παλιό νερό, βάζουν το καινούργιο. Η διαδικασία της μετάβασης και η επιστροφή από τη βρύση, γίνεται σιωπηλά, γι΄αυτό και ονομάστηκε «αμίλητο νερό». Ύστερα οι γυναίκες ραντίζουν με αυτό τα σπίτια τους, τοίχους και κεραμίδια, για να πάει παντού η καλή τύχη.

Το έθιμο του Μπαρμπαρούσα

Ένα έθιμο, που φαίνεται να έχει μεγάλο ανθρωπολογικό ενδιαφέρον, είναι και το έθιμο του Μπαρμπαρούσα. Σύμφωνα με την Παράδοση, κάποτε στην Άρτα, και πιο συγκεκριμένα στο χωριό Πέτα, η ανομβρία των καλοκαιρινών μηνών διήρκεσε μέχρι τον Νοέμβριο, απειλώντας τις σοδειές των χωρικών. Έτσι οι άνθρωποι σκαρφίστηκαν έναν αστείο τρόπο προκειμένου να συγκινήσουν τον Θεό και να βρέξει. Κατά το αστείο αυτό, που πια παρέμεινε ως έθιμο, ένας άντρας ντύνεται «Μπαρμπαρούσας». Μασκαρεύεται και φορά πρασινάδες από ψάθες, φτέρες και ό,τι άλλο βρει έξω στη φύση, ενώ οι υπόλοιποι τον δένουν με ένα σχοινί και τον γυρνούν μέσα στο χωριό. Ακολουθούν χωριανοί με κανάτια με νερό, τα οποία αδειάζουν ανά διαστήματα πάνω του συμβολίζοντας το νερό της βροχής, που θα πέσει για να ποτίσει τα δέντρα και τις καλλιέργειες των κατοίκων. Κάποιοι, αντί για νερό πετούν και χρήματα. Καθώς γυρίζουν τις γειτονιές του χωριού, ο Μπαρμπαρούσας και οι υπόλοιποι χωρικοί τραγουδούν κι ένα ποίημα:

«Ο Μπαρμπαρούσας περπατεί,
το Θεό παρακαλεί,
για να ρίξει μια βροχή,
μια βροχή καλή,
για να γίνουνε τα στάρια,
να γεννήσουνε τ’ αμπάρια».

Με αυτόν τον τρόπο πίστευαν πως θα παρέσυραν τη φύση να τους μιμηθεί και τον ουρανό να αφήσει τα νερά του να πέσουν.

Τώρα που βιώνουμε την κλιματική αλλαγή καλό είναι να σκύψουμε πάνω από τους παλιούς μύθους και τα παλιά έθιμα και να διδαχθούμε από την αρχή τον σεβασμό που εμπεριέχουν για τη Φύση.

Πηγές

ΕΥΔΑΠ

Περιβάλλον με Οικολογία.

Ο κύκλος του νερού στην Αττική γη.

Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα »Οι δρόμοι του νερού – Η λίμνη της Καστοριάς».

Κουμαντάκης Ι.Ε., Καθεστώς Υπόγειων Νερών Λεκανοπεδίου Αθηνών (Ιστορικό – Υδρολογικές Συνθήκες – Εκμετάλλευση), ΕΜΠ

 

Ηλ. Ταχ.: [email protected]

Στέλλα Κυρίκου

Γεωλόγος – Παλαιοντολόγος

 

Ηλ. Ταχ.: [email protected]

Οδυσσέας Αρχοντίκης

Γεωλόγος-Γεωπεριβαλλοντολόγος με μεταπτυχιακή ειδίκευση στην Παλαιοντολογία-Παλαιοκλιματολογία