Σύνταξη άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός

Φωτογραφία των νότιων ελληνικών θαλασσών από το διάστημα. Τη φωτογραφία τράβηξε ο Ιταλός αστροναύτης της ΝΑΣΑ Ιγνάσιο Μανιάνι (Ignacio Magnani)

Η αλήθεια είναι πως, αν και όλοι γνωρίζουμε πως η πατρίδα μας έχει πολλά πελάγη και συχνά αναφερόμαστε σε αυτά, σπανίως γνωρίζουμε πώς πήραν αυτά τα ονόματα και ακόμη σπανιότερα γνωρίζουμε την ετυμολογία αυτών των ονομάτων. Ας τα δούμε.

Η Ελλάδα βρέχεται από τα εξής πελάγη: Αιγαίο πέλαγος, Ιόνιο πέλαγος, Μυρτώο πέλαγος, Ικάριο πέλαγος, Καρπάθιο πέλαγος, Λυβικό πέλαγος, Θρακικό πέλαγος.

Η Κύπρος βρέχεται από δύο πελάγη: το Φοινικικό πέλαγος στον Νότο και τη Θάλασσα της Κιλικίας στον Βορρά.

Προέλευση και ετυμολογία των ονομάτων 

Αιγαίο πέλαγος 

Το πιο κεντρικό και το πιο γνωστό – και παγκοσμίως – ελληνικό πέλαγος είναι αυτό του Αιγαίου. Ο μύθος θέλει το όνομά του να το πήρε από τον βασιλιά της Αθήνας Αιγέα, ο οποίος, όταν είδε καθώς αγνάντευε στο Σούνιο, πως το καράβι που επέστρεφε από την Κρήτη του Μίνωα και του Μινώταυρου είχε μαύρα πανιά αντί για λευκά, όπως έλπιζε, ένοιωσε απελπισία. Το ένοιωσε αυτό γιατί τα μαύρα πανιά σήμαιναν πως ο γιος του, ο Θησέας, δεν τα είχε καταφέρει στην Κρήτη και πως ήταν νεκρός. Πήγε λοιπόν στην άκρη του γκρεμού και έπεσε στη θάλασσα από κάτω και πνίγηκε. Από τότε η θάλασσα αυτή ονομάστηκε Αιγαίο. Το πιο πιθανό όμως είναι το Αιγαίο να πήρε το όνομά του από τον Βριάρεω ή Αιγαίονα (ο Αιγαίων – του Αιγαίονος) ο οποίος ήταν ένας από τους Εκατόγχειρες της μυθολογίας και συμβόλιζε μία από τις μεγάλες δυνάμεις της Φύσης.

 Ετυμολογικά, οι λέξεις Αιγαίο, Αιγαίων και Αιγέας προέρχονται όλες από το πρωτοελληνικό (15ος π.Χ. αιώνας) ρήμα αΐσσω, που σημαίνει ορμώ – ταράζω. Πήρε η θάλασσα αυτή το όνομα αυτό είτε γιατί είναι ταραγμένη/αφρισμένη είτε γιατί η περιοχή είναι ταραγμένη/σεισμογενής. Από το ίδιο ρήμα προέρχεται και το «αίγα» (η γίδα, η κατσίκα). Για περισσότερες πληροφορίες διαβάστε το άρθρο μας Αίγα, μια λέξη πιο συχνή από όσο νομίζουμε. 

Ιόνιο πέλαγος 

Το Ιόνιο πέλαγος είναι η δυτική θάλασσα της πατρίδας μας. Εκεί βρίσκονται τα Επτάνησα. Το όνομά του το πήρε από τον μύθο της Ιούς. Η Ιώ ήταν μία πανέμορφη κοπέλα, που την ερωτεύτηκε ο Δίας και την άφησε έγκυο. Η Ήρα, σαν το έμαθε, ένοιωσε εκδικητικό μένος για την κοπέλα και άρχισε να την ενοχλεί. Ο Δίας, για την προστατέψει τη μεταμόρφωσε σε δαμάλα (έφηβο θηλυκό μοσχάρι). Η Ήρα όμως ανακάλυψε το τέχνασμα και έστειλε, για να την καταδιώκει και να της κάνει τον βίο αβίωτο, τον Οίστρο, την αλογόμυγα-τέρας. Η Ιώ, για να γλυτώσει έτρεχε να κρυφτεί σε όλον τον γνωστό τότε κόσμο. Πέρασε και από τη δυτική θάλασσα, που πήρε το όνομά της: Ιώ-Ιόνιο. Αργότερα, πέρασε στη Μικρά Ασία και έδωσε το όνομά της εκεί σε μιαν άλλη θάλασσα: βους (βόδι-δαμάλα) + πόρος (πέρασμα)= Βόσπορος…

Το Ιώ πιθανολογείται πως έχει την ίδια ρίζα με το ο ιώδης/η ιώδης/το ιώδες. Σε κάποια από τις εκδοχές του μύθου αναφέρεται πως η δαμάλα άλλαζε χρώματα και πως ένα από αυτά που έπαιρνε ήταν και το ιώδες.

Ικάριο πέλαγος 

Και εδώ ο μύθος είναι γνωστός. Ο Δαίδαλος και ο Ίκαρος φεύγουν πετώντας από την Κρήτη, για να ξεφύγουν από τη φυλάκιση στο νησί, που τους έχει επιβάλει ο Μίνωας. Τα φτερά, εφεύρεση του Δαιδάλου, περιέχουν ως κύριο συνδετικό υλικό, στο φτέρωμά τους, κερί. Ο Ίκαρος, ώς έφηβος, δεν άκουσε τη συμβουλή του πατέρα του και ανέβηκε πολύ ψηλά στο στερέωμα. Έτσι βρέθηκε σε επικίνδυνη εγγύτητα με τον ήλιο, το κερί έλιωσε, τα φτερά διαλύθηκαν εν πτήσει, και ο Ίκαρος τσακίστηκε στα βράχια της παραλίας του νησιού που πήρε το όνομά του: Ικαρία. Η θάλασσα μπροστά στο νησί πήρε και αυτή το όνομά του: Ικάριο πέλαγος.

Η λέξη «Ίκαρος» ετυμολογείται από το αρχαίο ρήμα «ίκω», που σημαίνει: φτάνω, καταφτάνω, αφικνούμαι, έρχομαι. 

Θρακικό πέλαγος 

Το Θρακικό πέλαγος είναι η θάλασσα που βρίσκεται ακριβώς μπροστά από τη Θράκη εξ ου και το όνομά του. Το από πού η λέξη «Θράκη» ετυμολογείται δε μας είναι γνωστό. Οι Θράκες πάντως αποκαλούσαν αλλοιώς τον εαυτό και δε μας είναι γνωστό ούτε το πραγματικό τους όνομα. Το «Θράκη» και το «ο Θραξ» τα επινόησαν (εξώνυμα) οι Έλληνες για να τους αποκαλούν με αυτά. 

Μυρτώο πέλαγος 

Ένα πέλαγος του νοτιοκεντρικού Αιγαίου. Πήρε το όνομά του, πιθανόν, από τον μυθολογικό Μυρτίλο. Τον Μυρτίλο τον πέταξε στη φερώνυμη θάλασσα ο Πέλοπας. Η ιστορία έχει ως εξής. Ο Οινόμαος, ο βασιλιάς της Πελοποννήσου, για να παντρέψει την κόρη του Ιπποδάμεια, απαιτούσε από τους επίδοξους μνηστήρες της να τον νικήσουν σε μία αρματοδρομία, πράγμα αδύνατο, καθώς τα άλογά του ανήκαν στο Άρη αυτοπροσώπως. Ο Πέλοπας για να νικήσει και έτσι να παντρευτεί την Ιπποδάμεια και κατ’ επέκταση να γίνει βασιλιάς της Πελοποννήσου, δωροδόκησε τον ηνίοχο του βασιλιά, τον Μυρτίλο, ώστε να κάνει δολιοφθορά στο άρμα του βασιλιά. Πράγματι, ο Μυρτίλος πείραξε το άρμα, το οποίο κατά τη διάρκεια του αγώνα έσπασε, και ο Οινόμαος σκοτώθηκε. Η αμοιβή του Μυρτίλου ήταν το μισό βασίλειο, η μισή Πελοπόννησος. Ο Πέλοπας όμως, για να αποφύγει τον διαμοιρασμό σκότωσε τον Μυρτίλο, πετώντας τον στη θάλασσα που από τότε πήρε το όνομά του.

Πιθανή ετυμολογία του Μυρτώο είναι το Μυρτίς, που στα αρχαία ελληνικά σημαίνει «η μυρτιά».

Κρητικό πέλαγος 

Το Κρητικό πέλαγος είναι η θάλασσα που βρέχει από τα βόρεια το νησί της Κρήτης από όπου πήρε και το όνομά της. Η λέξη «Κρήτη» πήρε το όνομά της, πιθανότατα, από το κρατώ-κράτος-κραταιός.

Καρπάθιο πέλαγος 

Το Καρπάθιο πέλαγος είναι η θάλασσα, που βρέχει τα δυτικά της Ρόδου και τα βόρεια/βόρειοανατολικά της νήσου Κάρπαθος εξ ου και το όνομά του. Ο Όμηρος την αναφέρει ως «Κράπαθος». Η λέξη «Κάρπαθος» στην αρχαιότητα ετυμολογείτο ως παραφθορά του «Αρπάθεος» καθώς, σύμφωνα με τον μύθο, οι Καρπάθιοι απήγαγαν και μετέφεραν εκεί τους θεούς του Ολύμπου, για να δώσουν αίγλη στο νησί τους. Πρόκειται φυσικά για παρετυμολογία. Πολύ πιθανόν η ακριβής ετυμολογία του «Κάρπαθος» να παραμένει άγνωστη. Η κατάληξη «-θος» μάς οδηγεί να εικάσουμε πως πρόκειται για προελληνική λέξη, ίσως μινωϊκή. 

Λυβικό πέλαγος 

Το Λυβικό πέλαγος είναι η θάλασσα που βρέχει την Κρήτη από Νότον. Συγκεκριμένα, είναι η θάλασσα που βρίσκεται ανάμεσα στην Κρήτη και στην Αφρική. Οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν την Αφρική «Λιβύη». Όνομα που έχει διατηρήσει ως σήμερα η χώρα της Λιβύης. Το Αφρική είναι το λατινικό/ρωμαϊκό όνομα της ηπείρου (Africa-Africæ).

 Η λέξη «Λιβύη» ετυμολογείται από το αρχαίο αιγυπτιακό «Λίμπου», δηλωτικό των Βερβέρων κατοίκων της περιοχής και το «Λιβύη» είναι η εξελληνισμένη του εκδοχή. Υπάρχουν και άλλες προτάσεις ετυμολόγησης του όρου μα αυτός είναι ο επικρατέστερος.

Η Κύπρος 

Φοινικικό πέλαγος 

Η θάλασσα, που βρέχει από τον Νότο την Κύπρο ονομάζεται Φοινικικό πέλαγος καθώς η άλλη πλευρά της θάλασσας αυτής βρέχει την αρχαία Φοινίκη, τον σημερινό Λίβανο.

 Η λέξη «Φοινίκη» ετυμολογείται από το από το πολύ αρχαίο επίθετο «φοινός», που σημαίνει «κοκκινωπός» καθώς από τη Φοινίκη προερχόταν η πορφύρα, δηλαδή το κόκκινο χρώμα με το οποίο έβαφαν τα ρούχα. Η πορφύρα ήταν οστρακοειδές που βρισκόταν στις θάλασσες της Φοινίκης. Φοινίκια λέγονται σήμερα και διάφορα παραδοσιακά κοκκινωπά γλυκίσματα. Πιθανόν να είναι και αυτό το όνομα εξώνυμο.

Θάλασσα της Κιλικίας

Πρόκειται για τη θάλασσα που βρέχει την Κύπρο από τα βόρεια και βρίσκεται ανάμεσα στην Κύπρο και τη Μικρά Ασία. Η στεριά της Μικράς Ασίας, η οποία βρέχεται από τη θάλασσα αυτή ονομάζεται Κιλικία και κατά συνέπεια: Θάλασσα της Κιλικίας.

Η λέξη «Κιλικία» ετυμολογείται από τις πολύ παλιές ντόπιες ονομασίες της περιοχής, όπως βρέθηκαν στις πήλινες πινακίδες των Ασσυρίων και των Χετταίων (Κε, Κουέ, Κουά κ.ά.).

Ο όρος «πέλαγος» και πώς ετυμολογείται
Τώρα, όσον αφορά στο πώς ετυμολογείται η ίδια η λέξη «πέλαγος», η επικρατέστερη άποψη είναι πως προέρχεται από το αρχαίο ρήμα πελάζω, που σημαίνει πλησιάζω, δημιουργώ εγγύτητα, προσέρχομαι, γίνομαι πλησίον. Ο Γιώργος Μπαμπινώτης εμβαθύνει και μας λέει πως ο όρος έχει την παλαιά ινδοευρωπαϊκή ρίζα -pela, που σημαίνει «πλατύς».
Πιθανόν να χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι τον όρο πέλαγος όταν ήθελαν να δηλώσουν θάλασσες με τις οποίες ήταν πιο εξοικειωμένοι, ήταν πιο κοντά χωρικά, είχαν έκταση διαχειρίσιμη.

Πηγές

Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα

Βιβλίο Μαθητή Ε’ Δημοτικού

 

Ηλ.Ταχ.: [email protected]

Παρασκευή Σιδεράτου

Δασκάλα – Γλωσσοπαιδαγωγός