Ο Ελαιώνας της Αθήνας
Σύνταξη άρθρου: Βαλεντίνα Πλάκα
Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός
Η Ελιά, το σύμβολο της σοφίας, της ειρήνης, της γαλήνης και του πολιτισμού. Προστάτης της η θεά Αθηνά, η οποία δώρισε δέντρο και καρπό στην πόλη της Αθήνας.
Οι ελληνικοί ελαιώνες, ως παραγωγικό οικοσύστημα, καταγράφονται και αναφέρονται και τον απεικονίζουν. Ποιος είναι όμως αυτός ο Ελαιώνας;
Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, η Αθήνα ήταν «ελαφροχώματη» και «ξερική», με μερικά ποτάμια και χειμάρρους. Από τότε, ως Ελαιώνας, νοείται μια περιοχή η οποία χωριζόταν σε πολλά και ποικίλα τμήματα, με μεγάλο αριθμό ελαιόδεντρων το καθένα. Συνολικά έφτασε να αριθμεί ως και τις 150 χιλιάδες ρίζες, την περίοδο της τουρκοκρατίας. Αυτός ο τόπος που ακόμη και σήμερα ονομάζουμε Ελαιώνα, στους παλιούς Αθηναίους ήταν γνωστός ως ο Λόγγος.
«Από τον Πειραιά και το Φάληρον προχωρούσαν προς το άστυ τα ελαιόδενδρά μας και κατελάμβαναν όλη την κοιλάδα των Αθηνών, τον Λόγγο, κατόπιν δε ετρέποντο δια πλαγιοδρομιών προς τον Υμηττόν, προς τον Βριλησσόν, προς την Πάρνηθα, και σκιάζοντα εκατέρωθεν τον Αιγάλεων έφθαναν εις το Δαφνί και κατέληγαν εις την θάλασσαν της Σαλαμίνος.
Εγνώριζαν (οι ελιές) δε πολύ καλά και το μεταξύ του Υμηττού και του Πεντελικού άνοιγμα και δι’ αυτού εξεχύνοντο εις όλην την πεδιάδα της Αττικής, εις όλα τα Μεσόγεια και το Κατάδεμα.
Και είναι αληθινόν καμάρι ακόμη και τώρα ο ελαιών του Γέρακα, με όλον το αντικαλλιτεχνικόν τετραγώνισμα μερικών κορυφών, ακατάλληλων δια την Αττικήν, εις την οποίαν απ’ αιώνων μόνον ραβδίζουν και δεν ακρωτηριάζουν τα ελαιόδεντρα.»
Το παραπάνω απόσπασμα είναι του Δ. Καμπούρογλου από την κατάσταση της Αθήνας μας το 1920. Από τις αναφορές του, εκείνης της εποχής, ο Ελαιώνας παρουσιάζεται ως μια περιοχή αρκετά μικρότερη από ό,τι τον προηγούμενό του αιώνα, με μόνο άθικτο πια τμήμα εκείνο της Ιεράς Οδού.
Το Ιερό Άλσος των Αθηνών
Για τα ελαιόδεντρα γενικά έχουμε αναφορές από την πολύ πρώιμη αρχαιότητα. Λέγονταν θρύλοι για χάρη τους, με την Δήμητρα, την Λητώ, ακόμη και τον Οδυσσέα. Ο Σοφοκλής και ο Όμηρος τα εξύμνησαν και εκείνοι καθώς και κάθε Αθηναίος στο σπίτι του, που φώτιζε τις γωνιές του με το λάδι στους λύχνους. Ήταν τιμή για όλους το φως του λαδιού, διότι προερχόταν από το δέντρο της θεάς Αθηνάς, της θεάς της σοφίας και θεωρούταν μια μυστική σύνδεση μεταξύ θεών και ανθρώπων.
Οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι το άλσος του Ελαιώνα ανέδιδε έντονη ιερότητα. Για τον λόγο αυτό, στην αρχαία Αθήνα οι εμπρησμοί και οι καταστροφές στον Ελαιώνα καταδικάζονταν. Η γη ανήκε στους κατοίκους, ενώ τα ελαιόδεντρα ήταν ιδιοκτησία του κράτους και σε περίπτωση που κάποιος παρανομούσε εις βάρος των ιερών δέντρων, τότε δικαζόταν στο ανώτατο δικαστικό όργανο, τον Άρειο Πάγο. Επίσης, η φύτευση ενός δέντρου ήταν μια ιερή κίνηση, καθώς ισοδυναμούσε με το να χτιστεί ένας ναός και αποτελούσε ύψιστη ιεροπραξία. Σχετικές διατάξεις απαντώνται στη νομοθεσία του Σόλωνα. Η δε περιοχή του Ελαιώνα υπαγόταν στον αρχαίο αττικό δήμο των Λακιαδών, μέσα από τον οποίο περνούσε και η πανάρχαιη Ιερά Οδός.
Οι πληροφορίες που έχουμε για τον Ελαιώνα επί Βυζαντίου είναι άμεσα συνυφασμένες με την διαχείρισή του και τις γαιοκτησίες των διαφόρων εκκλησιαστικών ιδρυμάτων. Ως και σήμερα, στον ευρύτερο χώρο του Ελαιώνα, ως απομεινάρια εκείνης της κατάστασης, συναντώνται τα παρακάτω μοναστήρια, εκκλησίες και αγιάσματα:
- Στον Κολωνό τα Καθήμια της Αγίας Ελαούσας.
- Στον Κολωνό επίσης ο ναός του Αγίου Τρύφωνος.
- Στο Κουμάρι ο Άγιος Δανιήλ ή Δανίλης.
- Απέναντι από τον πύργο του Χασεκή βρισκόταν ο Ελαιώνας του Χασεκή, τοπωνύμιο νεώτερο, και νότιά του ο Πολύκαρπος, από την ομώνυμη εκκλησία που υπάρχει στην περιοχή ( Μιλάμε περίπου για την αρχή της σημερινής οδού Λιοσίων.)
- Ο Άγιος Νικόλαος ο Χωστός χαρακτήριζε την περιοχή στο Χωστό.
- Ενώ στην ίδια περιοχή με τον Άγιο Νικόλαο τον Χωστό λειτουργούσε και η Παναγία Μουσταπίδενα, στα νότιά του. Από τον ναό της πήρε και το τοπωνύμιό της η περιοχή.
- Κατά μήκος της Ιεράς Οδού υπάρχουν οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου του Διασορείτη και ο Άγιος Σάββας. Στην περιοχή ανάμεσα στην Κολοκυνθού και την Ιερά Οδό, η οποία λεγόταν » του Σωτηράκη», βρισκόταν ο Άγιος Γεώργιος μαζί με την ομώνυμη Παναγία (του Σωτηράκη).
- Τον Άγιο Σάββα στη θέση Γερακίνα.
- Νότια του Αγίου Σάββα υπήρχε ο Άγιος Νικόλας ο Φτωχός.
- Ενώ στα δυτικά βρισκόταν ο Άγιος Παντελεήμων. Η τοποθεσία αυτή λεγόταν Δύο Μάρμαρα, διότι εκεί υπήρχε μια μικρή γέφυρα κατασκευασμένη από δύο μεγάλα κομμάτια μαρμάρου, επάνω σε ένα παρακλάδι του Κηφισού.
- Ο δρόμος που οδηγούσε από τον Άγιο Σάββα προς τα νοτια-νοτιοδυτικά, στην καρδιά του Ελαιώνα, συναντούσε επίσης μια σειρά από ναούς: η Αγία Τριάδα του Τρίμη, ο Άγιος Δημήτριος ο Καβαλλάρης και η Αγία Άννα.
Αξιοσημείωτο λοιπόν είναι το γεγονός ότι η ελιά δεν έχασε την ιερότητά της στο πέρας των χρόνων. Ακόμη και σήμερα, το λάδι εκπροσωπεί την αγιότητα. Ο χριστιανισμός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την ελιά.
Όσον αφορά στη Μεσαιωνική Αττική, ο Ελαιώνας είναι πάντα παρών καθώς έχουμε έμμεσες αναφορές από πολλές πηγές. Πηγές από τον 12ο αιώνα, όπως στον Άραβα γεωγράφο και περιηγητή Εδρισή (Al-Idrisi), καθώς και στον πατριάρχη Λουκά Χρυσοβέργη. Ο Μιχαήλ Χωνιάτης, ο τελευταίος μητροπολίτης της Αθήνας πριν την Φραγκοκρατία, αναφέρει πως παρά το αμμώδες και φτωχό έδαφος της Αττικής, υπήρχαν ελαιώνες και αμπελώνες, καθώς και εκτεταμένη καλλιέργεια του σταριού. Οι δε λόφοι της Αθήνας, καθώς και τα γύρω βουνά ήταν πυκνά πευκοφυτευμένα, γράφει στις επιστολές του ο Χωνιάτης.
Επίσης, στις 24 Φεβρουαρίου 1395, έφτασε στην Αθήνα ο Ιταλός περιηγητής Νικολό ντα Μαρτόνι, ο οποίος αναφέρει πως η πόλη βρίσκεται ανάμεσα σε δύο βουνά και περιβάλλεται από μια όμορφη πεδιάδα, όπου υπάρχουν «πολλοί και ωραίοι ελαιώνες» (plura et pluchra oliveta).
Την περίοδο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ελιές και τα χωράφια αποτελούσαν ιδιοκτησία των πλούσιων οικογενειών της Αθήνας που κατοικούσαν γύρω από την Ακρόπολη και στα χωράφια είχαν τις εξοχικές τους κατοικίες. Τα νερά του Κιφισσού ήταν αυτά με τα οποία πότιζαν οι Αθηναίοι τα χιλιάδες δέντρα των ελαιών τους. Αναφορές του περιηγητή Ράνδολφ, τον 17ο αιώνα περιγράφουν ένα πυκνό δάσος στο δυτικό κυρίως μέρος της πόλης, με έκταση 6 μίλια μήκος και 2 πλάτος. Κατά το έτος 1671, υπήρχαν περίπου 50.000 ελαιόδεντρα, σε όλη την πόλη. Η εξαγωγή λαδιού και ελιάς ήταν μεγάλη. Εκτός της υποχρεωτικής ποσότητας εξαγωγής κάθε χρόνο στην Κωνσταντινούπολη, που κυμαινόταν μεταξύ 3.000 μέχρι 9.000 οκάδων, εξήγαγαν λάδι και ελιές ως και στη Μασσαλία.
Επίσης, η σαπωνοποιεία είχε τον δικό της ρόλο στην Αθήνα. Σύμφωνα με τον Καμπούρογλου, ο Φέληξ Μπωζούρ (1797) αναφέρει για την μελισσοκομική ακμή της Αθήνας και την μεγάλη σαπωνοποιεία. Εκτός αυτού αναφέρει έναν μεγάλο αριθμό ελαιοτριβείων. Η επιτυχία των εξαγωγών του ελαιολάδου και της ελιάς οδήγησε στην επινόηση ενός ιδιαίτερου τρίχινου σακιού, το οποίο οι Αθηναίοι το έφτιαχναν με μυστική τεχνική και ήταν πολύ περήφανοι για αυτήν.
Για να καταλάβει ο σημερινός αναγνώστης πού ακριβώς βρίσκονταν ο Ελαιώνας κατά την Οθωμανική περίοδο, παραθέτουμε την εξής πληροφορία: Οι κάτοικοι έφταναν στον Ελαιώνα από την πύλη των Άγιων Αποστόλων, ή αλλιώς Μενιδόπορτα, πύλη του τείχους τους Χασεκή, και από την αρχή της οδού Λιοσίων. Μέσα στην ευρύτερη περιοχή του βρίσκονταν τότε τα χωριά του Ελαιώνα. Μερικά από αυτά ήταν το Μενίδι, τα Λιόσια και τα Σεπόλια.
Αυτός ήταν ο Ελαιώνας των Αθηνών. Ο Ελαιώνας της Αθήνας μας. Μια μεγάλη έκταση από ελαιόδεντρα που προσέφερε στην τέχνη, στην θρησκεία, στην οικονομία, αλλά και στην ψυχή των Αθηναίων. Υφίσταται ελαιώνας και ελιές σήμερα στην περιοχή που φέρει το όνομά του ή αυτό δεν είναι παρά μια ακόμη ιστορία από την αρχαία και μεσαιωνική μας Αθήνα; Για τον Ελαιώνα θα ακολουθήσουν και άλλα άρθρα μας.
Πηγές
Καμπούρογλου Δ. 2007. Ο Ελαιών των Αθηνών. Αναδημοσίευση: Καμπούρογλου, Δ. 1920. Ο Αναδρομάρης της Αττικής. Εταιρεία Αρχειακών Μελετών & Εκδόσεων
Πάλλης, Γ. 2009. Τοπογραφία του Αθηναϊκού Πεδίου κατά την Μεταβυζαντινή Περίοδο. Οικισμοί, Οδικό Δίκτυο και Μνημεία.
Μασχονάς, Ν. Η τοπογραφία της Αθήνας στην Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Εποχή.
Αρχαιολογία της Πόλης των Αθηνών
Ηλ. Ταχ.: [email protected]
Στέλλα Κυρίκου
Γεωλόγος – Παλαιοντολόγος
Ηλ. Ταχ.: [email protected]
Οδυσσέας Αρχοντίκης
Γεωλόγος-Γεωπεριβαλλοντολόγος με μεταπτυχιακή ειδίκευση στην Παλαιοντολογία-Παλαιοκλιματολογία
Πλάκα Βαλεντίνα
Περιβαλλοντολόγος, Ειδική Περιβαλλοντικής Πολιτικής και Διατήρησης Βιοποικιλότητας
