Οι λόφοι της Αθήνας και των προαστίων της

Σύνταξη άρθρου: Κωνσταντίνος Μιαρίτης

Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός

Ήδη από τις πρώτες κατοικήσεις του λεκανοπεδίου μέχρι σήμερα οι λόφοι της Αθήνας αποτελούν κέντρο αναφοράς της ζωής σε αυτόν τον τόσο ιδιαίτερο τόπο. Ιστορικά πολυσήμαντα τοπόσημα, τόποι κατοικίας, οχυρώσεις, κέντρα λατρευτικά, εκτάσεις για καλλιέργειες ή ακόμη και λατομεία, οι λόφοι της πρωτεύουσας φέρουν τα χαρακτηριστικά αυτής της επάλληλης χρήσης τους. Όντας μάζες που ξεπροβάλλουν από τη σχετικά επίπεδη πόλη, οι λόφοι της Αθήνας σήμερα αποτελούν προορισμούς, όπου μπορεί κανείς να αποδράσει μέσα στα καταπράσινα τοπία με θέα τη μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας. Ας τους γνωρίσουμε.

Γεωλογία των λόφων της Αθήνας

Το λεκανοπέδιο Αττικής περιλαμβάνει την Αθήνα, τον Πειραιά και τους δήμους των γύρω προαστίων τους. Ως λεκανοπέδιο χαρακτηρίζεται μια περιοχή σχετικά επίπεδη σαν κάμπος, που είναι περικυκλωμένη και οριοθετείται από όρη και οροσειρές. Η Αθήνα οριοθετείται από τις ορεινές μάζες της Πεντέλης βόρεια, του Υμηττού ανατολικά, της Πάρνηθας βορειοδυτικά, του Ποικίλου όρους δυτικά και του όρους Αιγάλεω νοτιοδυτικά.

Εντός των βουνών αυτών βρίσκεται η Αθήνα και τα προάστιά της σε μια σχετικά ήπια γεωμορφολογία, δηλαδή ένα επίπεδο χαμηλό ανάγλυφο που όμως διακόπτεται από την παρουσία κάποιων λόφων. Λόφος στην επιστήμη της τοπογραφίας θεωρείται μια υπερυψωμένη δομή με διαφορετικό ανάγλυφο, πιο έντονο και ψηλό από τη συνολική περιοχή, όπως τα νησιά στη θάλασσα. Επίπεδη η θάλασσα με ψηλότερους όγκους που ξεπροβάλλουν, τα νησιά. Έτσι είναι και οι λόφοι σε μια επίπεδη πεδινή περιοχή. Η Αθήνα βρίσκεται σε υψόμετρο 90 μέτρων πάνω από το επίπεδο μηδέν, που είναι το επίπεδο της στάθμης της θάλασσας. Ένα μέτρο σύγκρισης υψομέτρων που εφαρμόζεται στην τοπογραφία, τη γεωλογία και άλλες γεωεπιστήμες. Το μέγιστο ύψος ή κορυφή λόφου που αναφέρονται παρακάτω είναι συγκριτικά με το επίπεδο μηδέν, τη στάθμη της θάλασσας.

Και λίγη γεωλογική επιστήμη…

Με επιστημονικούς γεωλογικούς όρους, οι λόφοι της Αθήνας παρατηρούνται διάσπαρτοι σε όλο το λεκανοπέδιο και η σύστασή τους είναι ως επί το πλείστον κοινή αν όχι η ίδια. Πρόκειται κυρίως για ανθρακικούς σχηματισμούς (ασβεστόλιθους) ηλικίας 100 εκατομμυρίων ετών, που έχουν αποτεθεί σύμφωνα πάνω στους αυτόχθονες αθηναϊκούς σχίστες. Αυτοί οι σχίστες είναι πετρώματα Ανωκρητηδικής ηλικίας, που σχηματίστηκαν επίσης περίπου 100 εκατομμύρια χρόνια πριν. Οι σχίστες είναι ιζηματογενή πετρώματα, δηλαδή κλαστικά που προέρχονται από τη διάβρωση, την αποσάθρωση και απόθεση ήδη υπαρχόντων πετρωμάτων, τα οποία έχουν υποστεί χαμηλού βαθμού μεταμόρφωση, σε συνθήκες χαμηλών θερμοκρασιών και σε μικρά βάθη. Μεταξύ τους υπάρχει η ζώνη των κατακλαστιτών, δηλαδή ενός σχηματισμού στρωματόμορφου που δημιουργείται όταν μια λιθολογία τοποθετείται πάνω σε μια άλλη από τεκτονική δράση. Πάνω από τους Ασβεστόλιθους έχουν αποτεθεί μεταλπικά, σχετικά σύγχρονα πετρώματα. Γεωλογικά ορίζοντας πάντα.

Το υδρογραφικό δίκτυο του λεκανοπεδίου

Το υδρογραφικό δίκτυο του λεκανοπεδίου παίζει πρωτεύοντα ρόλο στη μορφολογία της περιοχής καθώς παίρνει υλικά και τα μεταφέρει αλλού ή «χαράσσει» την επιφάνεια της περιοχής και της δίνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Αποτελείται από τρεις κύριους ποταμούς. Αυτοί είναι ο Ιλισσός, ο Ηριδανός και ο Κηφισός. Και οι τρεις καταλήγουν στον κόλπο του Φαλήρου, νότια της Αθήνας, ανατολικά της ακτής του Πειραιά. Ο Κηφισός ποταμός δεν επηρεάζει ή επηρεάζεται από κανέναν λόφο αλλά το ίδιο δεν ισχύει για τους άλλους δύο, όπου οι κύριοι ποταμοί, μικρότεροι κλάδοι και χείμαρροί τους τροφοδοτούνται από διάφορους λόφους της Αθήνας. Ο Ηριδανός ποταμός ξεκινά από τη νοτιοδυτική πλευρά του λόφου του Λυκαβηττού από όπου είναι και η κύρια πηγή τροφοδοσίας του. Συνεχίζει νοτιοδυτικά προς την αρχαία αγορά, βορειοδυτικά από τους λόφους Ακρόπολη, Φιλοπάππου και Αστεροσκοπείου που τροφοδοτείται από τις βόρειες και δυτικές πλευρές τους. Νοτιότερα στην περιοχή της Καλλιθέας συναντάται και ενώνεται με τον Ιλισσό ποταμό. Ο Ιλισσός ποταμός ξεκινά από τον Υμηττό και κινείται δυτικά προς το κέντρο της Αθήνας. Κλάδοι του ξεκινούν και τροφοδοτούν τον ποταμό από τα Τουρκοβούνια και τη νοτιοανατολική πλευρά του Λυκαβηττού στα ανατολικά. Το κύριο ρέμα που δέχεται τα νερά έχει διεύθυνση περίπου βορράς-νότος και ξεκινά από τον Χολαργό και ρέει προς τη διαδρομή Παπάγου, Ζωγράφου-Καισαριανή. Συνεχίζει κατόπιν στο Κέντρο της Αθήνας, περνά από το Παναθηναϊκό στάδιο και τροφοδοτείται από τον λόφο του Αρδηττού και στην Καλλιθέα ενώνεται με τον Ηριδανό και καταλήγουν στο Φάληρο και στη θάλασσα.

Τουρκοβούνια, Λυκαβηττός, Ακρόπολη, Αρδηττός. Όλοι αυτοί είναι λόφοι της Αθήνας που μαζί με άλλους πολλούς αποτελούν τους λόφους της Αθήνας και των προαστίων της. Πάμε να τους δούμε.

Ο λόφος της Ακρόπολης

Αναμφίβολα ο πιο γνωστός παγκοσμίως λόφος των Αθηνών, που από τους μυκηναϊκούς χρόνους μέχρι σήμερα αποτελεί το φυσικό σπίτι της ακροπόλεως, της αρχαίας πόλης των Αθηνών και, φυσικά, του Παρθενώνα. Έχει ελλειψοειδές σχήμα και μέγιστο ύψος τα 157 μέτρα. Προσκολλημένες στον λόφο αυτόν είναι παλιές συνοικίες της Αθήνας, η Πλάκα, τα Αναφιώτικα, ο Άρειος Πάγος, η Πνύκα, ο Αγοραίος Κολωνός, η αρχαία και η ρωμαϊκή αγορά, καθώς και τα θέατρα Διονύσου και Ηρώδου Αττικού. Αυτό που αγνοούν οι περισσότεροι είναι τα πολύ ιδιαίτερα γεωλογικά χαρακτηριστικά του λόφου αυτού, καθώς στην ουσία πρόκειται για δύο λόφους, τον έναν πάνω στον άλλο. Περισσότερες πληροφορίες για το γεωλογικό θαύμα, που αποτελεί ο λόφος της Ακρόπολης, στο άρθρο μας, «Η Ακρόπολη, ένα Γεωλογικό Μνημείο».

 

Λόφος Φιλοπάππου

Ο λόφος Φιλοπάππου έχει ως πρώτο του όνομα το «Λόφος των Μουσών». Βρίσκεται απέναντι από τον ιερό βράχο της Ακρόπολης, στη νότιά της πλευρά και έχει μέγιστο ύψος τα 147 μέτρα. Κατά την αρχαιότητα ήταν αφιερωμένος στη λατρεία των Μουσών. Αποτελούσε δε και τόπο ιερό καθώς εκεί βρισκόταν ο τάφος του Μουσαίου, ενώ το σύγχρονο όνομά του οφείλεται στο μνημείο του Γαΐου Ιουλίου Αντιόχου Επιφανούς Φιλοπάππου, όπως ήταν το πλήρες όνομά του. Σήμερα είναι γνωστό σημείο για βόλτα και εθιμικού πετάγματος χαρταετού την Καθαρά Δευτέρα. Πρόκειται για λόφο, που δίνει συνεχώς νέες και πολύ σημαντικές αρχαιολογικές ανακαλύψεις.

 

Λόφος Νυμφών

Στον λόφο αυτόν βρίσκεται το Αστεροσκοπείο Αθηνών από το 1842. Έχει ύψος 105 μέτρων, απέναντι από τον λόφο της Ακρόπολης και δίπλα από τον λόφο του Φιλοπάππου. Είναι γνωστός και ως λόφος των Νυμφών καθώς βρίσκεται εκεί το αρχαίο ιερό προς τιμήν των Νυμφών.

 

Λόφος του Λυκαβηττού

Το ψηλότερο κόσμημα του κέντρου της Αθήνας με κορυφή στα 277 μέτρα και το δεύτερο του Λεκανοπεδίου είναι ο Λυκαβηττός. Περιβάλλεται από τις συνοικίες Νεάπολης Εξαρχείων, Κολωνακίου και Αμπελοκήπων. Έχει διεύθυνση βορειοανατολική-νοτιοδυτική. Οι παρυφές και οι πλαγιές του είναι χτισμένες πλέον. Πριν την Επανάσταση του 1821 ήταν ένας γυμνός πέτρινος λόφος. Μια δεκαετία μετά, για την κάλυψη των αναγκών για την ανοικοδόμηση της πόλης της Αθήνας, μετατράπηκε σε λατομείο-λιθοτομείο που έβγαζε πέτρες για την κατασκευή σπιτιών. Η καταστροφή της μορφής του λόφου οδήγησε σε διακοπή της λατόμευσης μια πενταετία αργότερα αλλά μέχρι τη δεκαετία του 1960 λόγω κομματικών συμφερόντων το λατομείο άνοιγε και έκλεινε ανάλογα. Συστηματική δενδροφύτευση του λόφου ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα. Περιλαμβάνει σήμερα, μεταξύ άλλων, το υπαίθριο θέατρο του Λυκαβηττού, τις εκκλησίες των Αγίων Ισιδώρων και Αγίου Γεωργίου, σειρήνες έκτακτης ανάγκης, αντιαεροπορικά καταφύγια σε βάθος 100 μέτρων (έργο του 1936) καθώς και τα ιδανικότερα σημεία για να απολαύσει κανείς το κέντρο της Αθήνας από ψηλά. Περισσότερες πληροφορίες για τον Λυκαβηττό στο άρθρο μας «Λυκαβηττός, η πράσινη τούρτα της Αθήνας».

 

Λόφος του Στρέφη

Δυτικά του Λυκαβηττού και σε μικρή απόσταση από αυτόν, στην περιοχή των Εξαρχείων, βρίσκεται ο λόφος του Στρέφη με κορυφή στα 150 μέτρα. Κατακερματισμένος λόφος λόγω παρατεταμένης ύπαρξης λατομείων που λειτούργησαν κατά τον 19ο και 20ό αιώνα. Το όνομά του συνδέεται με την οικογένεια Στρέφη που τον πήρε υπό την ιδιοκτησία της προς το τέλος της διακυβέρνησης του Όθωνα, τον 19ο αιώνα, και η οποία είναι υπεύθυνη για την κακή κατάσταση του λόφου καθώς ήταν ιδιοκτήτες των λατομείων. Το λατομείο του λόφου έδινε πρώτη ύλη για κατασκευή σκευών. Επειδή όμως δημιουργούνταν κόκκινη σκόνη που λέρωνε τις μπουγάδες, η γυναίκα του αξιωματικού Στρέφη τον έπεισε να το κλείσει και να δενδροφυτέψει την περιοχή, καθώς το σπίτι τους βρισκόταν στους πρόποδες του λόφου. Στους πρόποδες και μέχρι ένα σημείο αρκετά ψηλά είναι κατοικημένη περιοχή σήμερα. Όμως το ψηλότερο τμήμα παραμένει πράσινο και αγνό για βόλτα, ενώ ο δήμος Αθηνών έχει προγραμματίσει αλλαγές που θα μετατρέψουν τον λόφο σε ένα ψυχαγωγικό πάρκο ασφαλές για όλους.

 

Λόφος Τουρκοβούνια, ο παλαιός Αγχεσμός

Η ψηλότερη και μεγαλύτερη σε έκταση λοφοσειρά της Αθήνας είναι τα Τουρκοβούνια. Εκτείνεται από την Κυψέλη, το Γκύζη, το Πολύγωνο έως τη Λαμπρινή, το Γαλάτσι και το Ψυχικό. Η ονομασία οφείλεται στην κατοχή του λόφου από τους Τούρκους κατά την Τουρκοκρατία που το χρησιμοποιούσαν είτε ως νεκροταφείο είτε ως εκτάσεις γης. Λειτουργούσε και ένα λατομείο σε αυτό το σύμπλεγμα των λόφων όπου εξορυσσόταν πέτρα για το χτίσιμο των σπιτιών της πόλης. Προσφέρει την ψηλότερη κορυφή λόφου στην πόλη, στα 337 μέτρα. Το γεγονός αυτό καθιστά τα Τουρκοβούνια ιδανικό προορισμό για να απολαύσει ο περιπατητής μια αμφιθεατρική θέα του λεκανοπεδίου.

 

Λόφος Αρδηττός

Βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας, ακριβώς δίπλα από το Καλλιμάρμαρο – Παναθηναϊκό στάδιο. Πήρε το όνομά του από τον αρχαίο ήρωα Αρδήττη. Εμφανίζει μέγιστο υψόμετρο κορυφής στα 235 μέτρα. Είναι καταπράσινος και ιδανικός για βόλτες στη φύση, στο κέντρο της πόλης. Αποτελεί αρχαιολογικό χώρο. Πολύ αγαπητός στους κατοίκους της περιοχής.

 

Λόφος Φινόπουλου (Πεδίον του Άρεως)

Λοφίσκοι στο πάρκο του Πεδίου του Άρεως υπάρχουν. Ένας από αυτούς, και ο πιο μεγάλος, είναι και ο λόφος Φινόπουλου με μέγιστο ύψος τα 115 μέτρα, που περιλαμβάνει ένα πάρκο ψυχαγωγίας. Βρίσκεται στα ανατολικά, νοτιοανατολικά του πάρκου του Πεδίου του Άρεως. Το όνομά του το πήρε από τον τελευταίο από τους ιδιοκτήτες του καθώς ύστερα πέρασε στο δημόσιο.

 

Λόφος του Ελικώνα

Δίπλα στα Τουρκοβούνια, στα δυτικά τους, βρίσκεται ο λόφος Ελικώνας. Μικρότερος σε έκταση από τα γειτονικά Τουρκοβούνια και χωροταξικά στο βορειοδυτικό όριο της περιοχής της Κυψέλης με υψόμετρο περί των 184 μέτρων και έκταση 140 στρεμμάτων. Σήμερα χαμηλά είναι χτισμένη και κατοικημένη περιοχή, που περιλαμβάνει ένα κέντρο νεότητας με γήπεδα, ενώ ψηλά προς την κορυφή παραμένει φυσικό δασικό τοπίο για μικρές περιπλανήσεις.

 

Λόφος Αγίου Ιωάννη του Κυνηγού

Στην περιοχή του Αγίου Ιωάννη, παραπλεύρως της λεωφόρου Βουλιαγμένης και πίσω από τον ομώνυμο σταθμό του Μετρό (γραμμή 2) δεσπόζει ο λόφος του Αγίου Ιωάννη του Κυνηγού με κορυφή τα 122 μέτρα. Ο λόφος προσφέρει μια κοντινή και πανοραμική θέα του λόφου της Ακρόπολης και του ναού του Παρθενώνα. Από την κορυφή του απολαμβάνει κανείς έντονα την εικόνα του διάσημου αττικού ηλιοβασιλέματος. Σήμερα προσφέρεται επίσης και ως πάρκο για βόλτα και άσκηση.

 

Λόφος Προφήτη Ηλία, η αρχαία Μουνιχία

Υπερυψωμένη και αγέρωχη στέκει η συνοικία της Καστέλλας χτισμένη στο πρανές του λόφου του Προφήτη Ηλία, στον Πειραιά. Πάνω από το σημερινό Μικρολίμανο, που λεγόταν λιμανάκι της Μουνιχίας, βρίσκεται ο ομώνυμος λόφος της Μουνιχίας που πλέον είναι η γνωστή συνοικία της Καστέλλας. Στην κορυφή του βρίσκεται ο ιερός ναός του Προφήτη Ηλία, σε ύψος 90 μέτρων. Από αυτόν τον λόφο και το φρούριό του ο Θρασύβουλος, το 403 π.Χ. έδιωξε τους Σπαρτιάτες και τους Τριάκοντα Τυράννους και αποκατέστησε τη δημοκρατία στην Αθήνα.

 

Λόφος Πανί

Βρίσκεται νότια, στον δήμο Βούλας-Βουλιαγμένης με μέσο μέγιστο υψόμετρο τα 85 μέτρα από το επίπεδο της θάλασσας. Έχει ελλειψοειδές έως παραλληλόγραμμο σχήμα και είναι σχεδόν ολοκληρωτικά χτισμένος. Το όνομά του προέρχεται από τα αρχαία ελληνικά και πιο συγκεκριμένα από τη δοτική πτώση του ονόματος-ουσιαστικού του θεού Πάνα: ο Παν, του Πανός, τω Πανί κ.ο.κ. .

 

Λόφος Σκουζέ

Βρίσκεται στην περιοχή των Σεπολίων, στην Αθήνα, σε ύψος 61 μέτρων. Αποτελεί πρώην ιδιοκτησία της ισχυρής οικογένειας Σκουζέ που εκτός του λόφου κατείχε και όλην τη γύρω περιοχή. Σήμερα είναι μια χτισμένη και κατοικημένη περιοχή. Διατηρεί όμως έναν αέρα παλιάς εποχής.

 

Λόφος Ιππίου Κολωνού

Ένας λόφος στο ανατολικό όριο του δήμου Αθηναίων, στα Σεπόλια, δίπλα στον λόφο Σκουζέ. Έχει ύψος 60 μέτρων και διατηρεί το αρχαίο όνομά του. Στα αρχαία ελληνικά κολωνός σημαίνει λόφος, ενώ το ιππίος προέρχεται από τον ναό αφιερωμένο στον Ιππίο Ποσειδώνα που βρισκόταν εκεί. Σήμερα λειτουργεί ως τοπικό πάρκο.

 

Λόφος Φιλοθέης

Τοποθετείται στα σύνορα Φιλοθέης, Γαλατσίου και Παλαιού Ψυχικού με μέγιστο υψόμετρο τα 302 μέτρα. Από την κορυφή μπορεί κανείς να θαυμάσει όλο το λεκανοπέδιο. Επίσης βρίσκονται εκεί τα απομεινάρια του αρχαίου ναού του Ομβρίου Διός, δηλαδή του Δία της Βροχής καθώς ο Δίας ήταν θεός των καιρικών φαινομένων και των αποθεμάτων βρόχινου νερού. Ο επισκέπτης βλέπει την παλιά δεξαμενή με το περίτεχνο έργο ενός επιπεδοσπειροειδούς πέτρινου σχηματισμού στην οροφή της.

 

Λόφος Σελεπίτσαρι- Αγίου Φίλιππου-Δεξαμενής

Ο λόφος αυτός βρίσκεται στη συνοικία Τουρκοβούνια Κερατσινίου στα όρια του δήμου Κερατσινίου με τη συνοικία της Νίκαιας, του δήμου Νίκαιας-Ρέντη. Είναι γνωστός με πολλά ονόματα όπως λόφος Δεξαμενής, Αγίου Φίλιππου, Ανδρέα Παπανδρέου. Ο λόφος είναι πρώην λατομείο, που σήμερα αποτελεί στέγη του ομώνυμου πάρκου, του ιερού ναού του Αγίου Φιλίππου, του πάρκου Δεξαμενής και του Κατράκειου θεάτρου Νίκαιας. Παρουσιάζει μέγιστο ύψος περίπου 78 μέτρων.

 

Λόφος Βώκου

Στη Νίκαια-Ρέντη και τη συνοικία Μανιάτικα βρίσκεται ο λόφος του Βώκου. Έχει ύψος 65 μέτρων και αποτελεί δημοτικό κήπο και ψυχαγωγικό πάρκο.

 

Εν κατακλείδι

Οι λόφοι λοιπόν του λεκανοπεδίου της Αθήνας είναι πολλοί. Άλλοι μεγάλοι, άλλοι μικροί, άλλοι χαμηλότεροι, άλλοι ψηλότεροι. Η γεωλογία τους μικρή, σχετικά απλή και σύγχρονη και με κοινά χαρακτηριστικά και, ανεξαιρέτως της μεταξύ τους απόστασης ή της τοποθεσία τους, όλοι έχουν την ίδια προέλευση και σύσταση. Ωστόσο ο κάθε λόφος έχει τη δική του ιστορία. Από τα αρχαία χρόνια έως σήμερα, από την εμφάνιση και τη δράση του ανθρώπινου παράγοντα, οι λόφοι έχουν υποστεί εκμεταλλεύσεις και μορφολογικές αλλαγές, που τους έχουν κάνει αυτούς που γνωρίζουμε σήμερα. Μέρη για απόδραση με πράσινο, δροσερό αέρα και την πόλη στα πόδια μας.

 

Πηγές

ARCHONTIKIS, O., 2017: Revealing the Geoheritage of Attica and Eastern Peloponnese through geotouristic routes, BSc thesis, Dept. of Geology & Geoenvironment, National and Kapodistrian University of Athens, Greece.

KARFAKIS J., LOUPASAKIS C., 2006: Geotechnical characteristics of the formation of “Tourkovounia” Limestones and their influence on urban construction – City of Athens, Greece. IAEG2006 Paper number 794. The Geological Society of London.

MARINOS G., KATSIKATSOS G., GEORGIADOU-DIKEOULIA E. & MIKROU R., 1971: The Athens schist formation, I. Stratigraphy and structure (in Greek). Annales Geologiques des Pays Helleniques, 22. 183–216.

 

Ηλ. Ταχ.: [email protected]

Στέλλα Κυρίκου

Γεωλόγος – Παλαιοντολόγος

 

Ηλ. Ταχ.: [email protected]

Οδυσσέας Αρχοντίκης

Γεωλόγος-Γεωπεριβαλλοντολόγος με μεταπτυχιακή ειδίκευση στην Παλαιοντολογία-Παλαιοκλιματολογία