Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας, Κοτσανά

Μέχρι πριν λίγο καιρό πολύ λίγοι γνώριζαν την ύπαρξη ενός πρωτότυπου και ξεχωριστού μουσείου στο κέντρο της Αθήνας. Πρόκειται για το «Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας Κοτσανά». Το μουσείο αυτό μετρά πια περίπου έναν χρόνο ζωής.

Το «Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας Κοτσανά» είναι ένα ιδιαίτερο μουσείο καθώς δεν εκθέτει έργα τέχνης αλλά ούτε και κάποιο αυθεντικό αρχαίο εύρημα. Τα αντικείμενα που φιλοξενεί είναι όλα ανακατασκευές. Οι ανακατασκευές αυτές αφορούν σε όπλα, αυτοματισμούς, χρονόμετρα και ωρολόγια, παιχνίδια, αυτόματα (ρομπότ), γερανούς, εφευρέσεις κάθε είδους και συσκευές μέτρησης που είχαν αναπτυχθεί και χρησιμοποιούνταν στον αρχαίο ελληνικό κόσμο κατά την κλασική, την ελληνιστική, την ελληνορωμαϊκή περίοδο μα και τη βυζαντινή περίοδο.

 

Αλήθεια είναι πως ανά τους αιώνες πάντα οι μελετητές των αρχαίων κειμένων αναρωτιούνταν πώς να έμοιαζε ή να λειτουργούσε η τάδε ή η δείνα συσκευή και κατασκευή, που αναφερόταν σε αυτά. Επίσης όλοι προσπαθούσαν να απεικάσουν τα μηχανήματα ή τον εξοπλισμό με τον οποίο κατασκευάζονταν οι ναοί, τα τείχη και τα οικοδομήματα των τόσων αρχαιολογικών μας χώρων, οι πολιορκητικές μηχανές, οι κατασκευές της ναυτιλίας. Το Μουσείο Κοτσανά με τα εκθέματα/κατασκευές του καλύπτει αυτήν την τόσο παλιά διάθεση για απτή επαφή με την αρχαιότητα. Ολόκληρη η διαδικασία ανακατασκευής δεν ήταν και ούτε είναι εύκολη. Βασίστηκε στην ενδελεχή μελέτη αρχαιολογικών ευρημάτων, σε περιγραφές από αρχαίες πηγές και από αναφορές δευτερευουσών πηγών. Επίσης, στη μελέτη του πώς κατασκευάστηκαν τα αρχαία κτήρια, σε απεικονίσεις αγγείων, σε ανάγλυφα, σε νομίσματα και από τις γενικότερες πληροφορίες για εργαλεία και τεχνικές που χρησιμοποιούσαν. Το αποτέλεσμα είναι πολύ ικανοποιητικό και συγκεντρώνει πλήθος επισκεπτών.

 

Περιγραφή μουσείου

Το μουσείο αποτελείται από δύο ορόφους και ημιώροφο. Στο ισόγειο και στον ημιώροφο βρίσκονται τα εκθέματα/ανακατασκευές όπως:

Στο ισόγειο ο επισκέπτης θα δει:

• Τους κάθε είδους γερανούς που χρησιμοποιούνταν για την ανοικοδόμηση κτηρίων και ναών στην αρχαία Ελλάδα.
• Τα επιστημονικά όργανα, τα εργαλεία και τα μηχανήματα των αρχαίων Ελλήνων (διόπτρα, οδόμετρο, τόρνος, εσωτερικός σπειροτόμος, παντογράφος, κ.ά.).
• Τα «μαγικά» αυτόματα των Αλεξανδρινών Μηχανικών και την επιβλητική σε φυσικό μέγεθος «αυτόματη υπηρέτρια» (το πρώτο λειτουργικό ρομπότ της ιστορίας).
• Την αρχαιοελληνική ναυπηγική τεχνολογία όπου παρουσιάζεται η ιστορική εξέλιξη των ελληνικών πλεούμενων (π.χ. μονόξυλο, παπυρέλλα, ολκάς, κυκλαδικό – μινωικό πλοίο, πεντηκόντορος, διήρης, τριήρης, κ.ο.κ.).
• Την αρχαιοελληνική πολιορκητική τεχνολογία (τα «τεθωρακισμένα» και το «πυροβολικό» των αρχαίων Ελλήνων, όπως η ελεόπολις του Επιμάχου, η χελώνη και το τρύπανο του Διάδη, ο πολυβόλος καταπέλτης του Διονυσίου, κ.ά. .
• Τις μεθόδους τηλεπικοινωνίας και κρυπτογράφησης των αρχαίων Ελλήνων.
• Τους επικουρικούς μηχανισμούς του αρχαιοελληνικού θεάτρου («από μηχανής θεός», «περίακτοι», «εκκύκλημα», κ.ά.).
• Το σταθερό και το κινητό αυτόματο θέατρο του Ήρωνος (δηλαδή τον «κινηματογράφο» και το «αυτοκίνητο – κουκλοθέατρο» των αρχαίων Ελλήνων αντίστοιχα).
• Τη συλλογή των 29 αρχαιοελληνικών ρολογιών όπου δεσπόζουν το ξυπνητήρι του Πλάτωνος, το εντυπωσιακό υδραυλικό ωρολόγιο του Αρχιμήδη και το θαυμαστό αυτόματο ρολόι του Κτησιβίου.
• Την ενότητα με τις εφευρέσεις του Αρχιμήδη.
• Αγροτικά εργαλεία.
• Εφευρέσεις του Πυθαγόρα, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του Αρχύτα, με εντυπωσιακότερη την ιπτάμενη περιστερά του Αρχύτα.

Στον ημιώροφο βρίσκονται εκθέματα όπως:

• Τα αστρονομικά τους μετρητικά όργανα (μηχανισμός των Αντικυθήρων, αστρολάβος, τετράντας, κ.ά).
• Αντικείμενα υδραυλικής τεχνολογίας.
• Ιατρικά εργαλεία όπως ο πυουλκός.
• Γεωμετρικούς μηχανισμούς.

Στο πρώτο όροφο του μουσείου βρίσκονται ανακατασκευές:

αρχαίων μουσικών οργάνων, πνευστών και νυκτών (έγχορδα). Στις προθήκες εκτίθενται η λύρα, η βάρβιτος, η κιθάρα, ο αυλός, ο διπλός αυλός, η άσκαυλος και η ύδραυλις του Κτησιβίου, η πανδουρίς και άλλα πολλά.

 H ύδραυλις του Κτησιβίου

Ακόμα, υπάρχει μια ξεχωριστή έκθεση αφιερωμένη στα αρχαία παιχνίδια. Μάλιστα ο επισκέπτης μπορεί να καθίσει και να περιεργαστεί ή να παίξει κάποιο από τα επιτραπέζια παιχνίδια στον χώρο. Μερικά από τα εντυπωσιακότερα είναι το «οστομάχιον», το οποίο αποτελεί και το πρώτο παζλ της ιστορίας και «η πόλις» που είναι ο πρόδρομος του σημερινού σκακιού.

Ας παρουσιάσουμε κάποια πολύ ενδιαφέροντα και ξεχωριστά εκθέματα του μουσείου:

Ο υδραυλικός ατέρμονας κοχλίας του Αρχιμήδη

Πρόκειται για μια μηχανική τεχνολογία που χρησιμοποιούταν για την άντληση νερού μεγάλης παροχής για μικρή υψομετρική διαφορά. Χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα για τη μεταφορά ρευστών ή αμμωδών υλικών!

Αποτελείται από έναν ξύλινο σωλήνα, στο εσωτερικό του οποίου βρίσκεται ο ατέρμονας κοχλίας. Ο ατέρμονας κοχλίας κατασκευάζεται από έναν εσωτερικό άξονα γύρω από τον οποίο τυλίγονταν εύκαμπτα κλαδιά κολλημένα το ένα πάνω στο άλλο. Τα κλαδιά αυτά εφάπτονται με το εσωτερικό τοίχωμα του ξύλινου σωλήνα. Η διάταξη τοποθετούνταν με κλίση 30 μοιρών, ώστε η μια άκρη (κάτω άκρη) του κοχλία να βρίσκεται μέσα στο νερό και η άλλη (άνω άκρη) στο δοχείο που γίνεται η συλλογή του νερού. Με την περιστροφή του κοχλία το εγκλωβισμένο στις σπείρες του νερό ανυψωνόταν και έρεε από το στόμιο του σωλήνα. Η περιστροφική κίνηση της διάταξης γινόταν είτε με μοχλό είτε με τα πόδια.

Η αυτόματη υπηρέτρια του Φίλωνος

Η μηχανή χαρακτηρίζεται ως το πρώτο ρομπότ της ιστορίας. Πρόκειται για ένα ανθρωποειδές, σε φυσικό μέγεθος, με τη μορφή υπηρέτριας. Στο δεξί της χέρι κρατούσε μια οινοχόη ενώ το αριστερό ήταν διαμορφωμένο ώστε να κρατάει έναν κρατήρα (κύπελλο). Όταν τοποθετούνταν ο κρατήρας στην παλάμη του δεξιού χεριού της, αυτόματα έπεφτε αρχικά κρασί από την οινοχόη και στη συνέχεια νερό ώστε να αναμιχθεί με το κρασί στον κρατήρα ανάλογα με την επιθυμία του καθενός.

Στο εσωτερικό της μηχανής βρίσκονται δύο στεγανά δοχεία με κρασί και νερό. Στον πυθμένα των δοχείων υπάρχουν δύο σωλήνες που περνούν μέσα από το δεξί χέρι και καταλήγουν στο στόμιο της οινοχόης.

Η διάταξη λειτουργεί πνευματικά. Δύο αεραγωγοί σωλήνες ξεκινούν από το άνω μέρος των δοχείων που βρίσκονται τα υγρά και περνούν διαμέσου του πυθμένα των δοχείων. Το αριστερό χέρι της υπηρέτριας συνδέεται με άρθρωση στους ώμους της. Για να διατηρείται ανυψωμένο το αριστερό χέρι της υπηρέτριας στην προέκταση της άρθρωσης τοποθετείται ελατήριο. Από τη κλείδωση του ώμου ξεκινούν δύο ακόμα σωλήνες που, καθώς το χέρι κινείται προς τα κάτω, κατέρχονται διαπερνώντας και φράζοντας τα άκρα των άλλων δύο σωλήνων που ενώνονται με τα δοχεία. Οι σωλήνες του ώμου έχουν δύο οπές στις άκρες του. Μία που επικοινωνεί με τον σωλήνα στο δοχείο του κρασιού και μια στο δοχείο του νερού. Η οπή στο δοχείο του κρασιού προηγείται αυτής του νερού καθώς το κρασί πέφτει πρώτο στο δοχείο.

Όταν τοποθετηθεί ο κρατήρας στο αριστερό χέρι, αυτό κατεβαίνει λόγω του βάρους του δοχείου και οι σωλήνες που βρίσκονται στον ώμο ανυψώνονται. Η πρώτη οπή του σωλήνα του κρασιού ευθυγραμμίζεται με τον αεραγωγό σωλήνα του δοχείου. Τότε μπαίνει αέρας στο δοχείο του κρασιού και πιέζει το κρασί το οποίο και καταλήγει στην οινοχόη και πέφτει στον κρατήρα. Όταν το κύπελλο μισογεμίσει με το κρασί, το αριστερό χέρι κατεβαίνει ακόμα περισσότερο καθώς το ποτήρι πλέον είναι βαρύτερο φράζοντας την οπή του αεραγωγού του δοχείου του νερού. Με τον ίδιο μηχανισμό ρέει το νερό από το δοχείο στην οινοχόη και καταλήγει στον κρατήρα. Όταν το κύπελλο γεμίσει τελείως, λόγω βάρους, το χέρι κατεβαίνει ακόμα περισσότερο φράζοντας και τους δύο αεραγωγούς σωλήνες και σταματώντας τη διαδικασία. Επίσης, αν σηκώσουμε το ποτήρι οποιαδήποτε στιγμή από το χέρι, αυτό ανυψώνεται καθώς δεν το πιέζει κάποιο βάρος, φράζοντας τους αεραγωγούς και σταματώντας τη ροή των υγρών από την οινοχόη.

Η αιολόσφαιρα του Ήρωνος

Η διάταξη αποτελεί την πρώτη ατμομηχανή του ανθρώπου. Αποτελείται από ένα λέβητα (καζάνι) γεμάτο με νερό. Πάνω από το λέβητα υπάρχουν δύο σωλήνες, τα άκρα των οποίων στηρίζουν μια σφαίρα με δύο ακροφύσια. Όταν θερμαίνεται ο λέβητας, ο ατμός που παράγεται, εισέρχεται στη σφαίρα μέσω των δύο σωλήνων και εξέρχεται από τα ακροφύσια με ταχύτητα εξαναγκάζοντας τη σφαίρα σε συνεχή περιστροφή. Με αυτό το τρόπο μετατρέπεται η θερμότητα της φωτιάς σε κίνηση λόγω της πίεσης του ατμού που δημιουργείται στα ακροφύσια της σφαίρας.

Ο αστρολάβος του Πτολεμαίου

Πρόκειται για ένα αστρονομικό όργανο που απεικόνιζε την ουράνια σφαίρα και χρησιμοποιούνταν για τη μέτρηση του γεωγραφικού μήκους και πλάτους των παρατηρούμενων άστρων από οποιοδήποτε μέρος της Γης αλλά και αντίστροφα σαν εντοπιστής θέσης και για τη μέτρηση της απόστασης ηλίου – σελήνης. Ο αστρολάβος χρησιμοποιούνταν για την εύρεση της θέσης πάνω στη Γη, κάτι σαν το σημερινό GPS.

Η διάταξη αποτελείται από επτά ομόκεντρους αρθρωτούς δακτυλίους.

• Ο 1ος δακτύλιος (ο εσωτερικός) έφερε τη διάταξη με την οποία σκόπευαν.
• Ο 2ος ήταν βαθμονομημένος. Περιστρεφόταν γύρω από έναν κάθετο άξονα στο επίπεδο της ελειπτικής και χρησιμοποιούνταν για την ανάγνωση των γεωγραφικών πλατών των αστέρων.
• Ο 3ος ήταν επίσης βαθμονομημένος και ήταν αρθρωμένος στον προηγούμενο σε απόσταση 66 περίπου μοιρών από τους πόλους. Ήταν τοποθετημένος στις θέσεις της ελλειπτικής, έφερε τα ονόματα των ζωδίων και χρησιμοποιούνταν για την ανάγνωση των γεωγραφικών μηκών των αστέρων.
• Ο 4ος ήταν αρθρωμένος στον γήινο άξονα και παρακολουθούσε την ημερήσια περιστροφή της αστρικής σφαίρας.
• Ο 5ος στρεφόταν στην κατεύθυνση του ηλίου.
• Ο 6ος ήταν βαθμονομημένος και περιστρεφόταν ελεύθερα στο επίπεδο του μεσημβρινού με τα σημεία 0 μοιρών και 90 μοιρών να παριστάνουν τον ισημερινό και τον πόλο αντίστοιχα και ήταν τοποθετημένος στη διεύθυνση του γήινου άξονα.
• Ο 7ος δακτύλιος (ο εξωτερικός) ήταν ακίνητος στο επίπεδο του μεσημβρινού και έφερε τέσσερα σημάδια που όριζαν την οριζόντιο και την κατακόρυφο.

Ο βαρουλκός

Ο μηχανισμός χρησιμοποιούνταν για την ανύψωση μεγάλων φορτίων. Η ιδέα του είναι παρόμοια με αυτή του σημερινού κιβωτίου ταχυτήτων του αυτοκινήτου. Μπορεί να θεωρηθεί ένας πρόγονος Μηχανισμός που αποτελούνταν από συμπλεκόμενους ατέρμονες κοχλίες και οδοντωτούς τροχούς εντός κιβωτίου και χρησιμοποιούνταν για την ανύψωση ή έλξη μεγάλων φορτίων με την εφαρμογή ελάχιστης δύναμης. Ο μηχανισμός περιγράφεται αναλυτικά από τον Ήρωνα αλλά εφευρέτης του ήταν ο Αρχιμήδης, ο οποίος με έναν παρόμοιο μηχανισμό (περισσότερων οδoντωτών τροχών και ατέρμονων κοχλιών) καθέλκυσε ένα γιγάντιο πλοίο με τη δύναμη του ενός χεριού του, λέγοντας: «Δός μοι πα στω και την γην κινάσω» (Δώσε μου πού να σταθώ και θα κινήσω και τη Γη) εκθειάζοντας τις δυνατότητές του.

Σύμφωνα με τον Ήρωνα για τη μείωση της απαιτούμενης ελκτικής δύναμης ενός φορτίου κατά 1/200, απαιτείται σχέση οδοντωτών τροχών 1:5:5:5:8/5 (θεωρητικά ικανής για την επίτευξη αυτού του σκοπού) ενώ η επιπλέον ισχυρή μείωση από τη χρήση του ατέρμονα κοχλία και του χειροστροφάλου είναι απαραίτητη για την υπερνίκηση των αυξημένων τριβών.

Ηχητικός συναγερμός

Ο υδραυλικός μηχανισμός είναι ένα πρώιμο κουδούνι. Πρόκειται για μια ηχητική διάταξη που ενεργοποιούνταν από το άνοιγμα της θύρας. Αποτελούνταν από μια σάλπιγγα προσαρμοσμένη σε κοίλο ημισφαιρικό δοχείο που αναρτιόταν από μια αρθρωμένη ράβδο. Με το άνοιγμα της θύρας ένα σχοινί επέτρεπε την κλίση της ράβδου και επομένως την κάθοδο της σάλπιγγας. Το ημισφαιρικό δοχείο βυθιζόταν σε ένα δοχείο με νερό και ο εγκλωβισμένος αέρας σε αυτό ανάγκαζε τη σάλπιγγα να ηχήσει.

Επίλογος

Το Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας Κοτσανά είναι ένας ιδιαίτερος τόπος που φυλάει ένα όχι πολύ γνωστό κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς της αρχαίας Ελλάδας. Το υλικό και οι ανακατασκευές που φυλάσσονται αναδεικνύουν τη τεχνολογική πρόοδο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Ταυτόχρονα αποτελούν και την ιστορική αρχή και την πηγή έμπνευσης πολλών σύγχρονων εφευρέσεων. Μια επίσκεψη μόνο μπορεί να το επιβεβαιώσει.

Πηγές

Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας Κοτσανά

 

Ηλ.Ταχ.: [email protected]

Ευθύμης Κυρίκος