Λέξεις: Ορθογραφία και σημασίες (μέρος 2)
Σύνταξη άρθρου: Παρασκευή Σιδεράτου, Κωνσταντίνος Ουρανός
Επιμέλεια άρθρου: Άννα Τσολάκογλου
Στη συνέχεια του προηγούμενού μας άρθρου, ας δούμε μερικές πολύ ενδιαφέρουσες περιπτώσεις λέξεων. Να βοηθηθούμε τοιουτοτρόπως, που έλεγαν παλιά, να θυμόμαστε την ορθογραφία τους…
1. Αλείφω αλλά αλοιφή, αμείβω αλλά αμοιβή
Γιατί τα ρήματα αλείφω και αμείβω γράφονται με – ει – , αλλά τα ουσιαστικά, τα οποία παράγονται από αυτά (δηλαδή η αλοιφή, η αμοιβή), γράφονται με – οι – ;
Πολλοί θεωρούν πως είναι μία ακόμη εξαίρεση, μια παραξενιά της γλώσσας μας, που κάποιες φορές, εκτός από τους μικρούς, μπερδεύει και τους μεγάλους. Δεν είναι ακριβώς έτσι. Ας εξηγήσουμε το γραμματικό φαινόμενο, που κάνει αυτήν τη μετατροπή. Στη γλώσσα μας λοιπόν, συχνά, το – ε – που υπάρχει στη ρίζα μιας λέξης, μετατρέπεται σε – ο – σε μια άλλη λέξη της ίδιας όμως οικογένειας.
Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο έχουμε: αλείφω ~ αλοιφή
αμείβω ~ αμοιβή
λείπω ~ κατάλοιπο, λοιπός -ή -ό (συνήθως στον πληθυντικό).
2. Μείξη ή μίξη;
Ελάχιστοι από εμάς γνωρίζουμε πως το πρόβλημα υπάρχει ήδη από την αρχαιότητα. Στην κλασσική εποχή έγραφαν: (ανα)μείγνυμι και η μείξις. Στην ελληνιστική περίοδο, παραλλήλως με την παλαιότερη ορθογραφία, έγραφαν επίσης: αναμίγνυμι και η μίξις. Θα αναρωτηθεί λοιπόν κανείς πώς να το γράφει σήμερα. Η απάντηση είναι απλή:
Αναμειγνύω, ανάμεικτος -η -ο και μεικτός -ή -ό, μείξη, μείγμα κ.λπ. . Τα παράγωγά τους όμως γράφονται οπωσδήποτε (ήδη από τον 3ο π.Χ. αιώνα ) με – ι – . Έτσι έχουμε: αμιγής, συμμιγής, σύμμικτα, μιγάς και μιγαδικός, σμίγω.
3. Επικούριος και επικούρειος
Πολλοί μπερδευόμαστε ποιο από τα δυο μπορεί είναι το σωστό. Η αλήθεια είναι πως και τα δύο είναι ολόσωστα και πως στην ουσία δεν υπάρχει δίλημμα. Ας δούμε το γιατί.
Επικούριος: Το «επικούριος» προέρχεται από άλλο επίθετο, το «επίκουρος» (σήμερα λέμε «επικουρική σύνταξη», «επίκουρος καθηγητής» κ.ά.) και σήμαινε τον βοηθό, τον προστάτη. Έτσι οι αρχαίοι τους θεούς, οι οποίοι τους προστάτευαν και τους συμπαραστέκονταν, τους αποκαλούσαν επικουρίους (επικούριος Άρτεμις, επικούριος Ασκληπιός, επικούριος Απόλλωνας κ.ο.κ.).
Επικούρειος: Ό,τι προέρχεται από τον αρχαίο φιλόσοφο Επίκουρο. Έτσι έχουμε: επικούρεια φιλοσοφία, επικούρεια ηθική, επικούρειοι (οι μαθητές και οι οπαδοί του Επίκουρου), επικούρειες ρήσεις κ.ά. . Τώρα λοιπόν ξέρουμε τη διαφορά στην ορθογραφία.
4. Η παντόφλα!
Πόσοι από μας δε νομίζουμε πως η λέξη παντόφλα είναι ιταλική ή γαλλική και πως, με τα χρόνια και τη χρήση, την έχουμε συνηθίσει και την κλίνουμε ως ελληνική; Η αλήθεια είναι λοιπόν πως είναι και ελληνική και ξένη. Ας δούμε τι ακριβώς συμβαίνει.
Είναι τεκμηριωμένο πως οι αρχαίοι μας πρόγονοι χρησιμοποιούσαν παντόφλες και τις ονόμαζαν εμβάδες (εν + βαδίζω). Οι εμβάδες πολυτελείας ήταν φτιαγμένες από ένα εισαγόμενο και πανάκριβο υλικό από την Ισπανία, τον φελλό. Οι καλύτερες ήταν αυτές που ήταν ολόκληρες από φελλό, δηλαδή παν+φελλός = παντόφελλος. Μια άλλη ετυμολογία της λέξης είναι η εξής: πατώ+φελλός = παντόφελλος. Ως παντόφελλος, η λέξη αργότερα ταξίδεψε στη Ρώμη κι από εκεί στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα την ξεχάσαμε και χρησιμοποιούσαμε βυζαντινούς όρους και αργότερα φράγκικους και τουρκικούς. Εν τω μεταξύ η λέξη επέστρεψε στη χώρα μας ως παντόφλα ή παντούφλα και κανείς δε θυμόταν πώς ξεκίνησε. Όταν μια λέξη κάνει ένα τέτοιο ταξίδι μετ’ επιστροφής ονομάζεται «γλωσσικό αντιδάνειο».
Οι παραπάνω λέξεις είναι μια σταγόνα μόνο στον ωκεανό αυτών των λέξεων, που έχουν και ιστορία και ιδιαιτερότητες. Και το ταξίδι μας συνεχίζεται…
Πηγές
- Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών
- Παπαναστασίου Γ. (2008). Νεοελληνική ορθογραφία, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Ίδρυμα Μανόλη Τρανταφυλλίδη.
- Ίνα Αναγνωστοπούλου και Λία Μπουσούνη-Γκέσουρα (2006). Το λέμε σωστά, το γράφουμε σωστά;. Εκδόσεις Μεταίχμιο.
