Λέξεις: Ορθογραφία και σημασίες (μέρος 1)
Σύνταξη άρθρου: Παρασκευή Σιδεράτου
Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός
Είναι γνωστό πως η ελληνική γλώσσα είναι περίπλοκη, δύσκολη, απαιτητική και πως πολλές φορές δυσκολεύει ακόμα και εμάς τους ίδιους, τους Έλληνες. Τα παραδείγματα άπειρα: λέξεις που μας μπερδεύει η ορθογραφία τους, λέξεις που έχει αλλάξει η ορθογραφία τους, λέξεις που γράφονται με δύο τρόπους, χωρίς να είναι ο ένας λανθασμένος και ο άλλος ορθός, εκφράσεις με ενδιαφέρουσα ιστορία και πολλά ακόμα…
Μα ας ξεκινήσουμε σιγά – σιγά το ταξίδι μας στα θαυμαστά και τα περίεργα της γλώσσας μας κι ας παρουσιάσουμε μερικές τέτοιες περιπτώσεις:
1. «Αβρόχοις ποσί»: χωρίς καμία ζημιά
Είναι μια έκφραση όχι πολύ συνηθισμένη αλλά μπορεί να την ακούσετε από κάποιον μεγαλύτερο και καλό είναι να καταλάβετε τι σημαίνει και ποια είναι η ιστορία της. Η έκφραση αν τη δούμε λέξη-λέξη σημαίνει με «άβρεχτα πόδια», αλλά τη λέμε για κάποιον που ξεπέρασε κάτι πολύ δύσκολο χωρίς να πάθει ζημιά. Είναι μια μεσαιωνική φράση που αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη και συγκεκριμένα στους Ισραηλίτες που πέρασαν την Ερυθρά Θάλασσα με θαυμαστό τρόπο χωρίς να βραχούν τα πόδια τους. Ξεπέρασαν τον κίνδυνο δηλαδή χωρίς καμία ζημιά.
2. «Ένα ανορθόγραφο αγόρι»
Η λέξη «αγόρι» μας έρχεται όπως οι περισσότερες λέξεις της γλώσσας μας από τα αρχαία ελληνικά και συγκεκριμένα από τη λέξη «άωρος». Η λέξη αυτή προκύπτει από το στερητικό α- και τη λέξη ώρα. Άρα, «άωρος» σημαίνει ανώριμος. Η λέξη από «άωρος» εξελίχθηκε με τα χρόνια σε «ά-γ-ωρος» και από εδώ προέρχεται το υποκοριστικό «αγώριον» (= το ανώριμο σε ηλικία άτομο). Η ιστορία της λέξης «αγόρι», λοιπόν, δεν δικαιολογεί την ορθογραφία της. Η λέξη θα έπρεπε να γράφεται με -ω- δηλαδή «αγώρι», αλλά απλοποιήθηκε και έτσι σήμερα δεχόμαστε σωστή τη λέξη «αγόρι» μόνο αν τη γράψουμε με -ο-.
3. Αντίρρηση, αντίρροπος, διαρροή, καταρρέω, μεταρρύθμιση κ.ά. .
Λέξεις όπως αντίρρηση, αντίρροπος, διαρροή, καταρρέω, μεταρρύθμιση κ.ά. γράφονται με δύο -ρ- γιατί ακολουθούν έναν σημαντικό κανόνα της αρχαίας ελληνικής. Σύμφωνα με τον κανόνα αυτόν, διπλασιάζεται το -ρ- στις σύνθετες λέξεις οι οποίες έχουν β’ συνθετικό μια αρχαία ή λόγια λέξη που ξεκινάει από -ρ-.
4. Σιγά τα αβγά!!
Στα σημερινά σχολικά βιβλία θα δούμε τη λέξη «αβγό» γραμμένη με -β-. Σε αποσπάσματα όμως από λογοτεχνικά βιβλία θα δούμε την ίδια λέξη γραμμένη με -υ-. Αν ρωτήσετε τους γονείς σας πώς γράφεται η λέξη, μάλλον θα σας πουν με -υ- και πολλοί από αυτούς θα επιμείνουν στη γνώμη τους, ακόμη κι αν τους δείξετε το βιβλίο σας.
Η αλήθεια είναι ότι τα παλαιότερα βιβλία έγραφαν τη λέξη με -υ-. Οι ειδικοί όμως ερευνώντας την ιστορία της λέξης κατέληξαν στο ότι η σωστή γραφή της λέξης είναι με -β-, «αβγό» και όχι «αυγό»!
Συγκεκριμένα, τα «αβγά» προέρχονται από τα «ωά».
ταωά > ταυά > ταγυά > ταυγά > τανγά > τ’ αβγά
Σύμφωνα με τους ειδικούς λοιπόν, το -β- προήλθε από φωνητική εξέλιξη και δεν δικαιολογείται να γράφεται με τον συνδυασμό -αυ- ο οποίος δεν υπήρχε εξαρχής στη λέξη.
5. Ρωδάκινο – Τι ανορθόγραφος ο μανάβης!
Αν βλέπαμε στη λαϊκή τα ροδάκινα με -ω- , θα λέγαμε ότι ο μανάβης μας είναι ανορθόγραφος. Στην πραγματικότητα όμως θα ήταν πιο σωστή η ορθογραφία της λέξης με -ω-. Η λέξη ροδάκινο προέρχεται από το μεσαιωνικό «ρωδάκινον», το οποίο αντιστοιχεί στο ελληνιστικό «δωράκινον» το οποίο με τη σειρά του προέρχεται από το λατινικό «duracinum». Η γραφή «ρωδάκινον» θα ήταν πιο ορθή, αλλά επικράτησε να γράφουμε το «ροδάκινο» με -ο-.
6. Επώνυμο, αντωνυμία, διώροφο κ.ά. .
Η λέξη επώνυμο προέρχεται από την αρχαία πρόθεση «επί» και τη λέξη «όνυμα» (διαλεκτικό τύπο του ουσιαστικού όνομα). Η λέξη «όνυμα» παρουσιάζει έκταση του αρχικού -ο- σε -ω- σε σύνθετα της αρχαίας και της λόγιας γλώσσας. Τι σημαίνει αυτός ο κανόνας; Πολλές σύνθετες λέξεις όπως επώνυμο, αντωνυμία, διώροφο κ.ά. έχουν για β’ συνθετικό μια λέξη που αρχίζει από -ο- το οποίο όμως μετατρέπεται σε -ω- όταν η λέξη αυτή συνδυαστεί με μια άλλη. Π.χ. όνομα/όνυμα αλλά επώνυμο, συνώνυμο, αντωνυμία κ.λπ. . Επίσης όροφος αλλά διώροφο, τριώροφο κ.ά. .
7. μεγέθυνση ή μεγένθυνση;;
Η λέξη προέρχεται από τη λέξη «μέγεθος». Άρα η ρίζα της λέξης είναι μεγεθ- και οι σωστοί τύποι που ανήκουν στην ίδια οικογένεια λέξεων είναι μεγέθυνση, μεγεθύνω (και όχι μεγενθύνω), μεγεθυντικός κ.λπ. .
Αυτά περιλαμβάνει το σημερινό μας άρθρο. Το ταξίδι στη γλώσσα μας όμως δεν τελειώνει εδώ και θα επανέλθουμε με άλλα παράξενα κι αναπάντεχα των λέξεων και της ορθογραφίας.
Πηγή
Ηλ.Ταχ.: [email protected]
Παρασκευή Σιδεράτου
Δασκάλα – Γλωσσοπαιδαγωγός
