Κοραλλιογενείς Ύφαλοι, δείκτες της «κλιματικής υγείας» της Ελλάδας
Σύνταξη άρθρου: Οδυσσέας Αρχοντίκης
Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός
Η Παγκόσμια Ημέρα Ωκεανών (World Ocean Day) γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 8 Ιουνίου από το 1992 και αποτελεί εκδήλωση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.) από το 2009 με σκοπό την πληροφόρηση και ενημέρωση του ευρέος κοινού πάνω σε κρίσιμα περιβαλλοντικά θέματα και συγκεκριμένα αυτό της προστασίας της βιοποικιλότητας των ωκεανών και της αποτροπής της εξαφάνισης σπάνιων ειδών της χλωρίδας και πανίδας που κατοικούν σε αυτούς. Τιμώντας λοιπόν τη σημερινή ημέρα, επιλέγουμε συνειδητά να συζητήσουμε ένα θέμα σαφώς θαλάσσιο και περιβαλλοντικό, καίριο και επίκαιρο και, δυστυχώς, πολύ ανησυχητικό. Ο λόγος γίνεται για την κλιματική αλλαγή και για το πώς ο θαλάσσιος κόσμος και συγκεκριμένα οι κοραλλιογενείς ύφαλοι «αντιλαμβάνονται» και «εκπέμπουν» την επιτακτική ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος. Στόχος μας επίσης είναι το «κάλεσμά» τους να χρησιμοποιηθεί ως μέσο πρόληψης φαινομένων και καταστροφών οικοσυστημάτων, ακόμα και σε χώρες μακριά από τη θέση ανάπτυξής τους, όπως είναι η Ελλάδα.
Κοράλλια και Κοραλλιογενείς Ύφαλοι
Αρχικά όμως, ας ανατρέξουμε σε βασικές πληροφορίες, όπως τι είναι ένα κοράλλι, τι ένας κοραλλιογενής ύφαλος και ποια είναι τα είδη υφάλων από κοράλλια. Επίσης ποιες είναι οι διαδικασίες σχηματισμού ενός υφάλου και γιατί δεν έχει δημιουργηθεί κανένας στη χώρα μας, παρόλο που η Ελλάδα έχει κοράλλια. Τέλος, θα κατανοήσουμε με ποιον τρόπο οι ύφαλοι αντιλαμβάνονται μία περιβαλλοντική διαταραχή και πώς βοηθούν στην έγκυρη ενημέρωση περί κλιματικής αλλαγής, ακόμα και στη μακρινή για αυτούς Ελλάδα.
Tα κοράλλια ανήκουν στα Ανθόζωα, μία κατηγορία θαλάσσιων ασπόνδυλων οργανισμών στην οποία συμπεριλαμβάνονται εξίσου οι θαλάσσιες ανεμώνες και θαλάσσιες πένες. Πρόκειται για θαλάσσιους οργανισμούς, με μέσο όρο ζωής γύρω στα 4000 χρόνια και ασβεστιτικής σύστασης που μπορούν να αναπαραχθούν σεξουαλικώς αλλά και ασεξουαλικώς. Στη δεύτερη περίπτωση ειδικά, το αρχικό κύτταρο αναπτύσσεται σταδιακά, φθάνει σε ορισμένο μέγεθος και ύστερα διαιρείται σε δύο νέους κλώνους, οι οποίοι με τη σειρά τους επεκτείνονται και δημιουργούν νέες αποικίες. Η αναπαραγωγή κοραλλιών είναι ένα φαινόμενο που διαδραματίζεται μαζικώς και σχεδόν συγχρόνως, καθώς όλα τα κοράλλια απελευθερώνουν τα αυγά και το σπέρμα τους την ίδια ώρα, και αποτελούν τη βάση για το σταδιακό σχηματισμό των κοραλλιογενών υφάλων.
Οι κοραλλιογενείς ύφαλοι και τα οικοσυστήματα αυτών, λοιπόν, είναι μερικά παραδείγματα από τις πιο οικολογικά ποικίλες, πλούσιες και παραγωγικές θαλάσσιες περιοχές στον κόσμο. Μολονότι καλύπτουν μόλις το 0,015% του βυθού της θάλασσας, αντιπροσωπεύουν το 25% και πλέον της συνολικής βιοποικιλότητας του ωκεανού και αποτελούν σημαντική πηγή πλούτου αλλά και ψυχαγωγίας για τον άνθρωπο ανά τον κόσμο. Είναι σαρκοφάγοι οργανισμοί (ανθόζωα), που τρέφονται κατ’εξοχήν με ζωοπλαγκτόν, αλλά φιλοξενούν ταυτόχρονα έναν ασύλληπτα μεγάλο αριθμό οργανισμών, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν σημαντικές πηγές τροφής για διάφορα θαλάσσια όντα, όπως λόγου χάρη ψάρια αλλά και για τον άνθρωπο. Σε πολλές περιπτώσεις η ύπαρξη ενός κοραλλιογενούς υφάλου βοηθά στην παραγωγή φαρμάκων, αλλά και στην ανάπτυξη του τουρισμού και της οικονομίας μίας περιοχής.
Είδη Υφάλων
Οι κοραλλιογενείς ύφαλοι έχουν γοητεύσει τους επιστήμονες για σχεδόν 200 χρόνια, και ορισμένες από τις πιο σχετικές παρατηρήσεις πάνω τους, έγιναν ήδη από τη δεκαετία του 1830 από τον Δαρβίνο. Τρία θεωρούνται ακόμα και σήμερα, τα πιο χαρακτηριστικά σημαντικά είδη: α) οι περιθωριακοί ύφαλοι (fringing reefs), β) οι ύφαλοι φραγμού (barrier reefs) και γ) οι ατόλλες (atolls).
- Στην πρώτη περίπτωση, ο περιθωριακός ύφαλος βρίσκεται κοντά σε ακτή, και η επιφάνεια του είναι ανομοιογενής και περισσότερο τραχιά. Η μία άκρη-προέκταση δε του υφάλου αυτού, κλίνει προς τη μεριά της θάλασσας.
- Οι ύφαλοι φραγμού σχηματίζονται, όταν μεταξύ ενός περιθωριακού υφάλου και της ακτής αναπτύσσεται μία λεκάνη, η οποία είναι αρκετά διευρυμένη και βαθειά. Ο ύφαλος φραγμού βρίσκεται σε κάποια απόσταση από τη στεριά και αναπτύσσεται στα βαθύτερα ύδατα της λεκάνης.
- Τέλος, οι ατόλλες είναι χαρακτηριστικές μορφές υφάλων σε σχήμα δακτυλίου ή πετάλου, με τη λεκάνη να εμφανίζεται στο κέντρο. Οι περισσότερες ατόλλες είναι σχετικά μικρές σε μέγεθος και ανυψώνονται λίγα μόνο μέτρα πάνω από τη στάθμη της θάλασσας.
Εξαίρεση αποτελεί το Κουαγελήν (Kwajelein) στις Νήσους Μάρσαλ του Νοτίου Ειρηνικού, το μήκος του οποίου προσεγγίζει τα 120 χιλιόμετρα. Πιθανή αν και σπανιότερη είναι και η περίπτωση συγκροτήματος υφάλων (βλ. Εικόνα 1) με χαρακτηριστικότερη όλων τον Μεγάλο Κοραλλιογενή Ύφαλο (Great Barrier Reef) στη βορειοανατολική ακτή της Αυστραλίας, μήκους 2.000 χιλιομέτρων, ηλικίας περίπου 20.000 χρόνων, που αποτελεί έναν γιγαντιαίο φυσικό κυματοθραύστη και φυσικά την πιο μεγάλη κοραλλιογενή δομή που υπάρχει σε όλη τη Γη.
Προϋποθέσεις Σχηματισμού Υφάλου
Η ανάπτυξη ενός κοραλλιογενούς υφάλου, όπως καταλαβαίνουμε δεν είναι μία απλή, άμεση και εύκολη διαδικασία. Χρειάζονται τόσο ο χρόνος όσο και οι κατάλληλες συνθήκες προκειμένου ένας κοραλλιογενής ύφαλος να σχηματιστεί σταδιακά και τελικά να διαμορφώσει ένα υγιές και πολυποίκιλο οικοσύστημα. Σύμφωνα με ερευνητές, οι ρυθμοί ανάπτυξής τους κυμαίνονται από 0,3 έως 2 εκατοστά ετησίως για περιπτώσεις κοραλλιών που ανθίζουν μαζικά, ενώ για κοράλλια που παρουσιάζουν ανάπτυξη σε μορφή διακλάδωσης, ο ρυθμός προσεγγίζει τα 10 εκατοστά ετησίως. Αυτό σημαίνει πως μπορεί να χρειαστούν έως και 10.000 χρόνια για να σχηματιστεί πλήρως ένας ύφαλος!
Σε γενικές δε γραμμές, οι κοραλλιογενείς ύφαλοι εντοπίζονται σε περιοχές, όπου αφ’ ενός η θερμοκρασία του θαλασσινού νερού δεν είναι μικρότερη των 21 °C, αφ’ ετέρου το θαλασσινό νερό είναι αρκετά διαφανές και καθόλου μολυσμένο από ρυπογόνα ιζήματα. Το υπόστρωμα του πυθμένα της θάλασσας πρέπει να είναι απαραιτήτως σταθερό και αρκετά επίπεδο και το περιβάλλον ανάπτυξής τους να είναι μία θαλάσσια περιοχή σχετικά ρηχή, η οποία και συνήθως δεν υπερβαίνει τα 30-40 μέτρα σε βάθος.
Φαινόμενο λεύκανσης κοραλλιογενών υφάλων
Τόσο τα κοράλλια και ακριβέστερα οι σκελετοί αυτών όσο και τα φύκη αποτελούν τη βάση για τη διαμόρφωση, τον σχηματισμό και την ανάπτυξη των κοραλλιογενών υφάλων. Η γενική εντύπωση που υπάρχει για έναν κοραλλιογενή ύφαλο είναι μία εικόνα με έντονα, ζωηρά χρώματα και πλήθος οργανισμών που πλαισιώνουν τον ύφαλο (όπως φαίνεται στη δεύτερη εικόνα), η οποία και πράγματι αντιπροσωπεύει ένα πολύ καλό παράδειγμα μίας υγιούς κοραλλιογενούς κοινότητας. Τα λευκά κοράλλια όμως (βλ. τρίτη εικόνα) αποτελούν μία άλλη περίπτωση –περισσότερη ζοφερή και λιγότερο υγιής- κατά την οποία ο κοραλλιογενής ύφαλος αποκτά αυτό το λευκό, υπόλευκο χρώμα εξαιτίας της απώλειας πολύχρωμων συμβιωτικών φυκών και συνεπώς της ελάχιστης προσφοράς θρεπτικών συστατικών στο οικοσύστημα. Η αύξηση της θερμοκρασίας του θαλασσινού νερού σε συνδυασμό με τα αυξημένα επίπεδα UV ακτινοβολίας, αλλά και η εξάπλωση ασθενειών, μολύνουν τoυς συμβιωτικούς οργανισμούς εντός των ιστών των κοραλλίων με αποτέλεσμα τα κοράλλια να ασθενούν, να λευκαίνουν και οι ύφαλοι να χάνουν την ποικιλομορφία τους.
Η λεύκανση των κοραλλίων είναι και το ενδεικτικό στοιχείο της «ασθένειας» και αποδυνάμωσης του οικοσυστήματoς των κοραλλιογενών υφάλων, καθώς τα κοράλλια χάνουν μέχρι και το 90% της ενέργειάς τους. Η «λεύκανση» ωστόσο δε σημαίνει και απαραίτητα ότι το κοράλλι είναι νεκρό. Στην πραγματικότητα, μικρές ποσότητες φυκών μπορούν να παραμείνουν εντός των κοραλλιών, ακόμα και εάν αυτά έχουν αποδυναμωθεί σημαντικά και είναι εξαιρετικά λευκά. Εάν δε η θερμοκρασία του θαλασσινού νερού που είναι ήδη αυξημένη και στην οποία επιβιώνει το κοράλλι, επαναφερθεί στο φυσιολογικό, τότε υπάρχει δυνατότητα το κοράλλι να ανακάμψει πλήρως, χωρίς όμως να γνωρίζουμε λεπτομερώς ούτε τον τρόπο ούτε τον χρόνο ανάκαμψης.
Υπάρχει κοραλλιογενής ύφαλος στην Ελλάδα;
Όχι. Παρόλα αυτά όμως, η Μεσόγειος θάλασσα διαθέτει κοραλλιογενή ύφαλο! Το οικοσύστημα αυτό εντοπίζεται νοτιότερα της Ιταλίας και σύμφωνα με ερευνητές πρόκειται για έναν κοραλλιογενή ύφαλο που εκτείνεται έως και 2,5 χιλιόμετρα μέχρι τις ακτές της Αδριατικής, στην Απουλία. Το κύριο χαρακτηριστικό για το οποίο και ο συγκεκριμένος κοραλλιογενής ύφαλος διακρίνεται από άλλους είναι το γεγονός ότι αναπτύσσεται σε χαμηλότερα επίπεδα φωτός και κυμαίνεται σε βάθος 30-40 μέτρα. Αντιθέτως, οι πλείστες περιπτώσεις κοραλλιογενών υφάλων όπως στην Αυστραλία, παρουσιάζουν ανάπτυξη που προσεγγίζει σχεδόν την επιφάνεια του νερού ώστε ο ύφαλος να εκμεταλλευτεί στο έπακρον το διαθέσιμο ηλιακό φως.
Κλιματική Αλλαγή και θαλάσσιος κόσμος στην Ελλάδα
Δεδομένης της κλιματικής αλλαγής τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και στη χώρα μας, της θέρμανσης του πλανήτη και της ολοένα αυξανόμενης συγκέντρωσης διοξειδίου του άνθρακα (CO2) στην ατμόσφαιρα, οι συνθήκες για τους θαλάσσιους οργανισμούς γίνονται ολοένα και δυσμενέστερες και κάθε πιθανότητα άμεσης αποκατάστασης των οικοσυστημάτων τους καθίσταται σχεδόν ανέφικτη. Ειδικά στο θαλάσσιο έμβιο κόσμο της Ελλάδας, πληθώρα ανησυχητικών σεναρίων έχουν αποδοθεί μιλώντας για κρίσιμη περιβαλλοντική διατάραξη και οικολογική καταστροφή. Σε ένα ευρύτερο δε επίπεδο τα χειρότερα σενάρια μιλάνε για αλλαγή θερμοκρασίας λόγω της καύσης ορυκτών καυσίμων γύρω στους 2 βαθμούς Κελσίου μέχρι και τα τέλη του αιώνα. Μία τέτοια όμως αύξηση της θερμοκρασίας του αέρα δεν είναι καθόλου αμελητέα, όπως εκ πρώτης όψεως μπορεί κάποιος να θεωρήσει, αλλά προκαλεί νέα θέματα και προβληματισμούς για τη διατήρηση και τον ρόλο των υφάλων και άλλων οργανισμών (εκτενείς πληροφορίες για την κλιματική αλλαγή, αιτίες και συνέπειες της στο άρθρο μας «Κλιματική Αλλαγή στην Ελλάδα»). Η εκτεταμένη εξόρυξη/καύση ορυκτών υλών αναπόφευκτα οδηγεί σε αύξηση της θερμοκρασίας των ωκεανών και σε μία σχετική άνοδο της θαλάσσιας στάθμης λόγω αφενός της τήξης των πάγων και αφετέρου της θερμικής διαστολής του νερού. Η αλλαγή επίσης της χημείας του θαλασσινού νερού λόγω των αυξημένων ποσοστών CO2, που καταλήγουν στους ωκεανούς από την ατμόσφαιρα, διαταράσσουν αφενός τους κοραλλιογενείς υφάλους, οι οποίοι παύουν να βρίσκονται σε ισορροπία με το οικοσύστημα και αφετέρου αποδυναμώνουν αλυσιδωτά θαλάσσιους οργανισμούς, συμβιωτικούς και μη, διαταράσσοντας την ισορροπία του οικοσυστήματος. Αυτό οδηγεί σε κρίσιμες καταστάσεις, οι οποίες σταδιακά εκδηλώνονται με ακραία γεγονότα σε τοπικής κλίμακας (φυσικά και στην Ελλάδα) οικοσυστήματα.
Αδιαμφισβήτητα λοιπόν, οι κοραλλιογενείς ύφαλοι είναι εξαιρετικά σημαντικοί βιότοποι με μία τεράστια ποικιλία θαλάσσιων οργανισμών και χρήσιμοι φυσικοί προστάτες των παράκτιων οικοσυστημάτων. Έχουν σαφώς τεράστια σημασία και για το περιβάλλον αλλά και για τον άνθρωπο, καθώς αποτελούν ασφαλείς δείκτες της υγείας των ωκεανών και των θαλασσών, της υγείας της ίδιας της Γης μας! Επιπλέον εκτός της προστασίας έναντι φυσικών καταστροφών που παρέχουν στις παράκτιες περιοχές, δίνουν τη δυνατότητα για ευκαιρίες αναψυχής και αντιπροσωπεύουν πηγές ουσιών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ένα ευρύ φάσμα αναγκών, όπως ως φάρμακα και συμπληρώματα διατροφής.
Σήμερα δυστυχώς, λόγω της συνεχούς αύξησης της θερμοκρασίας και της επίδρασης του ανθρώπινου παράγοντα είτε άμεσα (βιομηχανικά προϊόντα) είτε έμμεσα (αύξηση CO2), οι ελάχιστοι υγιείς και διατηρημένοι κοραλλιογενείς ύφαλοι δέχονται ποικίλες απειλές όπως μόλυνση αλλά και έντονη διάβρωση. Χωρίς αλλαγή επομένως της στάσης μας απέναντι στη διατήρηση των κοραλλιών και στη συνεχιζόμενη καύση ορυκτών καυσίμων, η εκτεταμένη λεύκανση των κοραλλιογενών υφάλων είναι αναπόφευκτη. Ένας θερμότερος και πιο όξινος ωκεανός παγκοσμίως (και κατ’ επέκταση και τα ύδατα της Ελλάδας), που προκύπτει από τα υψηλότερα επίπεδα ατμοσφαιρικού διοξειδίου του άνθρακα θα έχει σοβαρές συνέπειες όχι μόνο για τα κοράλλια και για τους υπόλοιπους θαλάσσιους οργανισμούς αλλά και τελικά για τον ίδιο τον άνθρωπο, για τη ζωή στον πλανήτη συνολικά.
Επίλογος του Εκδότη
Σκουπίδια που πετάμε στη δική μας θάλασσα ξεβράζονται στην Αυστραλία, σωματίδια από βιομηχανικά απόβλητα όλου του πλανήτη εντοπίζονται στην Ανταρκτική, τεράστια νησιά σκουπιδιών ταξιδεύουν σε ασύλληπτα μεγάλες θαλάσσιες εκτάσεις, τα πλάσματα της θάλασσας βγαίνουν στις ακτές και αυτοκτονούν, μία πετρελαιοκηλίδα από ένα μόλις πετρελαιοφόρο πλοίο ρυπαίνει και καταστρέφει χιλιόμετρα ακτών και χιλιάδες κυβικά μέτρα θαλάσσιου νερού. Εν τω μεταξύ πολλοί αγοράζουν κοράλλια ως διακοσμητικά χώρου…
Πηγές
Connell, J. 1978. Diversity in Tropical Rainforests and Coral Reefs. Science, 199 (4335), 1302-1310.
Brown, B. E. (1997, November 8). Coral Bleaching: Causes and Consequences. Coral Reefs, 129-138.
Coles, S. 1975. A Comparison of Effects of Elevated Temperature versus Temperature Fluctuations on Reef Corals at Kahe Point, Oahu. Pacific Science (29), 15-18.
Corriero G., C. Pierri, M. Mercurio, C. N. Marzano, S. O. Tarantini, M. F. Gravina, S. Lisco, M. Moretti, F. De Giosa, E. Valenzano, A. Giangrande, M. Mastrodonato, C. Longo & F. Cardone, 2019. A Mediterranean mesophotic coral reef built by non-symbiotic scleractinians. Nature, Scientific Reports 9, 1-17.
Hoegh-Guldberg, O., P. J.-P. 2007. Coral Reefs Under Rapid Climate Change and Ocean Acidification. Science, 318, 1737-1742.
P.L. Jokiel, S. C. 1990. Response of Hawaiian and other Indo-Pacific reef corals to elevated temperature. Coral Reefs (8), 155-162.
Ηλ. Ταχ.: [email protected]
Στέλλα Κυρίκου
Γεωλόγος – Παλαιοντολόγος
Ηλ. Ταχ.: [email protected]
Οδυσσέας Αρχοντίκης
Γεωλόγος-Γεωπεριβαλλοντολόγος με μεταπτυχιακή ειδίκευση στην Παλαιοντολογία-Παλαιοκλιματολογία
Πλάκα Βαλεντίνα
Περιβαλλοντολόγος, Ειδική Περιβαλλοντικής Πολιτικής και Διατήρησης Βιοποικιλότητας
