Σύνταξη άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός

Η Αθήνα με τα επάλληλα στρώματα ιστορίας μέσα στο σώμα της είναι χώρος ανοικτός, χώρος για μελέτη των όσων διαβάζουμε και γνωρίζουμε από το σχολείο και τα βιβλία. Περπατώντας στην πόλη συναντά κανείς αποτυπώματα γεγονότων από την προϊστορία έως τις μέρες μας.

Η Κατοχή επηρέασε καθοριστικά τη σύγχρονη ελληνική Ιστορία αλλά και διαμόρφωσε, ουλή βαθειά, το υποσυνείδητο, συλλογικά, του σύγχρονου Ελληνισμού. Σήμερα, είναι γνωστά σε όλους μέρη πολλά μέσα στον ιστό της πόλης, κάποια από αυτά εμβληματικά, που λειτουργούν ως μαρτυρίες αλλά και ως Υπενθύμιση για αυτήν την τόσο σκοτεινή περίοδο. Ας δούμε μερικά.

 

  • Το Μνημείο του Κωνσταντίνου Κουκίδη

Καθώς ανέβαιναν οι Γερμανοί στην Ακρόπολη, την 27η Απριλίου του 1941, ο τελευταίος Έλληνας φρουρός της, ο Κωνσταντίνος Κουκίδης, υπέστειλε την Ελληνική σημαία, που κυμάτιζε στον ιστό της ανατολικής κλιτύος του Βράχου, αρνήθηκε να την παραδώσει, τυλίχθηκε με αυτήν και έπεσε στο κενό, για να μην την πάρει ο εχθρός. Σήμερα το λιτό και σεμνό μνημείο του στέκει στην οδό Θρασύλλου.

 

  • Η πολυκατοικία όπου έγινε η παράδοση της Αθήνας

Στην αρχή της οδού Κηφισίας, στον αριθμό 4, στους Αμπελοκήπους, βρίσκεται η προπολεμική πολυκατοικία, στην οποία υπογράφηκε, στις 27 Απριλίου του 1941 η παράδοση της Αθήνας και του Πειραιά. Το κτήριο τότε περιελάμβανε το υπόγειο/αντιαεροπορικό καταφύγιο, το ισόγειο, όπου τότε λειτουργούσε το καφενείο «Παρθενών», (κατά άλλους το καφενείο λεγόταν «Λουξ») και ο πρώτος όροφος. Μετά την Απελευθέρωση προστέθηκαν άλλοι δύο όροφοι. Η υπογραφή της παράδοσης έγινε στο καφενείο Παρθενών/Λουξ ανάμεσα στους Γερμανούς που έρχονταν από την Κηφισίας με διοικητή τον αντισυνταγματάρχη Όττο φον Σέιμπεν (Otto von Seimpen) και τετραμελή ελληνική επιτροπή με λευκή σημαία, η οποία αποτελούταν από τον δήμαρχο Αθηναίων Πλυτά, τον δήμαρχο Πειραιώς Μανούσκο, τον Φρούραρχο Αθηνών και Πειραιώς στρατηγό Καβράκο και τον νομάρχη Αττικής Πεζόπουλο. Προείχε να μην μπουν στην πόλη οι Γερμανοί μαχόμενοι και βομβαρδίζοντας.

 

  • Το Σκοπευτήριο της Καισαριανής

Εμβληματικός τόπος θυσίας του σύγχρονου Ελληνισμού. Βρίσκεται στην Καισαριανή, στην οδό Ερυθρού Σταυρού 51α. Χρησιμοποιήθηκε από τους Γερμανούς ως τόπος εκτέλεσης πατριωτών, μεταξύ των ετών 1942-1944. Κορυφαία τους εγκληματική πράξη ήταν η εκτέλεση 200 αιχμαλώτων Ελλήνων την Πρωτομαγιά του 1944. Σήμερα στον χώρο βρίσκεται το μνημείο των εκτελεσθέντων με τα ονόματά τους και μουσείο μνήμης.

 

 

  • Ο Λόγος της Απελευθέρωσης, Μέγαρο Πάλη

Στις 18 Οκτωβρίου 1944, ο Γεώργιος Παπανδρέου, πρώτος μετακατοχικός πρωθυπουργός της Ελλάδας, εξεφώνησε από τον εξώστη Του Μεγάρου Πάλη τον γνωστό ως «Λόγο της Απελευθέρωσης». Το κτήριο είναι του 1910, στην πλατεία Συντάγματος.

 

  • Τα γραφεία και οι χώροι βασανισμού της Κομμαντατούρ

Τα γραφεία και οι χώροι βασανισμού της Κομμαντατούρ (Kommandantur), πλατεία Κοραή 4. Στα δύο υπόγεια του κτηρίου βασανίστηκαν από τους Γερμανούς και τους Έλληνες συνεργάτες τους πολλοί Έλληνες πατριώτες. Στον χώρο λειτουργεί μουσείο.

 

 

  • Πλατεία Εθνικής Αντίστασης (Πλατεία Κοτζιά)

Εδώ έλαβε χώρα μία τεράστια διαδήλωση για απεργία κατά της Επιστράτευσης, που είχαν κηρύξει οι δυνάμεις κατοχής. Την απεργία ξεκίνησαν και οργάνωσαν οι λεγόμενοι «τριατατικοί» (τα 3 «τ», τηλεφωνικοί, τηλεγραφικοί, ταχυδρομικοί) υπάλληλοι. Ήταν 4 το απόγευμα της 4ης Απριλίου 1942. Εμπνευστής της Επιστράτευσης του ελληνικού εργατικού δυναμικού, για να πάει να εργαστεί (ως σκλάβοι) στη Γερμανία, ήταν ο Κ. Λογοθετόπουλος, υπουργός και πρωθυπουργός των δωσιλογικών κυβερνήσεων της Κατοχής. Οργανωτής των κινητοποιήσεων ήταν το Ε.Α.Μ. . Οι κινητοποιήσεις αυτές υπήρξαν οι μεγαλύτερες, που είχαν πραγματοποιηθεί στην Κατεχόμενη Ευρώπη.

 

 

  • Το κολαστήριο της οδού Μέρλιν

Οδός Μέρλιν, τα γραφεία της Γκεστάπο, στην Ελλάδα, «Το κολαστήριο της οδού Μέρλιν». Εδώ βρίσκονταν χώροι βασανισμού, από τους φρικτότερους στην Αθήνα. Το παλαιό κτήριο έχει γκρεμιστεί και στη θέση του υπάρχει σύγχρονο κτήριο. Έχει αναγερθεί στην είσοδο μνημείο μνήμης των βασανισθέντων.

 

 

  • Το Μπλόκο της Κοκκινιάς

Μπλόκο της Κοκκινιάς. Μουσείο της Μάντρας της Κοκκινιάς, Πλατεία Οσίας Ξένης, «Αρμένικα». Η τραγωδία που εκτυλίχθηκε σε αυτήν τη γειτονιά του Πειραιά αποτελεί μία από τις μελανότερες σελίδες της Ιστορίας μας συνολικά. Δυστυχώς τη σφαγή την οργάνωσαν και εκτέλεσαν Έλληνες δωσίλογοι της Κατοχής (Νικόλαος Μπουραντάς κ.ά.) με την αρωγή 2.500 βαρειά οπλισμένων Γερμανών στρατιωτών! Ήταν 17 Αυγούστου 1944. Οι δωσίλογοι δεν τιμωρήθηκαν ποτέ…

 

 

  • Διαδήλωση στην οδό Πανεπιστημίου 27 Αυγούστου 1943

Στις 22 Αυγούστου 1943 στην οδό Πανεπιστημίου, στο σημείο όπου έχει τοποθετηθεί η αναμνηστική πινακίδα στον τοίχο της Τραπέζης της Ελλάδος, σκοτώθηκαν πολλοί νέοι κι όχι μόνο, οργανωμένοι στην Ε.Π.Ο.Ν. αλλά και ανένταχτοι. Πολυβολήθηκαν από όχημα του Ιταλικού Στρατού Κατοχής στο κέντρο της Αθήνας. Επρόκειτο για την τεράστια διαδήλωση, στην οδό Πανεπιστημίου, κατά της επέκτασης των Βουλγάρων στην κατεχόμενη Μακεδονία.

 

 

  • Προσφυγικά Λεωφόρου Αλεξάνδρας

Τα Προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας είναι ένας ακόμη εμβληματικός τόπος της Ιστορίας της χώρας της Περιόδου της Κατοχής και όχι μόνο. Λεπτομέρειες για την ιστορία αυτή διαβάστε στο άρθρο μας «Τα Προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας».

 

  • Παράνομο Τυπογραφείο του Ε.Α.Μ., οδός Σκρα 31 Καλλιθέα

Στην οδό Σκρα 31, στην Καλλιθέα βρίσκεται ένα ταπεινό διώροφο κτίσμα, που πριν τον πόλεμο ήταν το σπίτι του αντιστασιακού Βαγγέλη Μενεμενή. Τον Φεβρουάριο του 1942 ο Μενεμενής μαζί με άλλους έλαβε οδηγίες από την ηγεσία του Ε.Α.Μ. και του Ε.Λ.Α.Σ. για την ίδρυση στα υπόγεια του σπιτιού του του μεγαλυτέρου παρανόμου τυπογραφείου στην Κατεχόμενη Ευρώπη. Από τα πιεστήριά του έβγαινε η εφημερίδα του Ε.Α.Μ. «Ελεύθερη Ελλάδα» και του Ε.Λ.Α.Σ. «Απελευθερωτής».

 

  • Μνημείο Εκτελεσθέντων στην οδό Γλάδστωνος και Πατησίων, το κτήριο της Ε.Σ.Π.Ο.
Γωνία οδού Πατησίων και Γλάδστωνος

Στη συμβολή των οδών Γλάδστωνος και Πατησίων βρισκόταν κατά τη διάρκεια της Κατοχής το κτήριο της προδοτικής φασιστικής οργάνωσης «Εθνική Σοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωση», η οποία συνεργαζόταν πάρα πολύ στενά με τον κατακτητή και αποτελούσε μεγάλο κάρφο στο μάτι των χειμαζομένων Αθηναίων. Στις 20 Σεπτεμβρίου 1942, ημέρα Κυριακή, η Ε.Σ.Π.Ο. ήταν συγκεντρωμένη στην έδρα της για μία εκδήλωσή της, όπου ήταν καλεσμένοι και πάμπολλοι Γερμανοί καθώς στον τρίτο όροφο στεγάζονταν υπηρεσίες της Λουτβάφε. Το κτήριο ανατινάχθηκε με όλους αυτούς μέσα στις 12:05 το μεσημέρι. Υπεύθυνοι για το σαμποτάζ ήταν τα μέλη της  «Πανελλήνιος  Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων» (Π.Ε.Α.Ν.). Οι Γερμανοί δίκασαν και εκτέλεσαν στο Σκοπευτήριο της Καισσαριανής τους Γιάννη Περρίκο (αρχηγός Π.Ε.Α.Ν.), Γιάννης Κατεβάτης, Ιουλία Μπίμπα (δασκάλα, εκτελέστηκε δια αποκεφαλισμού με τσεκούρι!), Δημήτρη Λόη, Θανάση Σκούρα, Διονύση Παπαδόπουλο. Η πατρίδα ελάχιστα τους τίμησε. Το μνημείο τους βρίσκεται στη συμβολή της οδού Πατησίων με τη Γλάδστωνος. Το σαμποτάζ της οδού Γλάδστωνος ήταν το πρώτο σοβαρό σαμποτάζ στην κατεχόμενη χώρα και έκανε μεγάλη εντύπωση στον Ελεύθερο Κόσμο.

Το μνημείο των ηρώων της Π.Ε.Α.Ν, όπως είναι σήμερα, στον πεζόδρομο της οδού Γλάδστωνος
  • Η οδός Ζωοδόχου Πηγής και οι γύρω δρόμοι

Σύμφωνα με πάμπολλες μαρτυρίες, τις οποίες επιβεβαίωσε στον γράφοντα ο επονίτης αντιστασιακός Γιάννης Φλώρος, οι οδοί Ζωοδόχου Πηγής, Θεμιστοκλέους, Χαριλάου Τρικούπη και Εμμανουήλ Μπενάκη ήταν δρόμοι του κέντρου της Αθήνας, στους οποίους πολλοί συχνά οι αντιστασιακοί νέοι οργάνωναν επιχειρήσεις για να γράψουν συνθήματα ενάντια στον κατακτητή και υπέρ των οργανώσεών τους. Ο κίνδυνος ήταν μεγάλος καθώς οι επιχειρήσεις αυτές διεξάγονταν πάντα νύχτα με την αυστηρή απαγόρευση κυκλοφορίας, που είχαν επιβάλει οι Γερμανοί, οι οποίοι πυροβολούσαν για να σκοτώσουν.

 

Στο κτήριο αυτό έγιναν κατά τη διάρκεια της Κατοχής μερικές από τις πιο σοβαρές «δίκες» πατριωτών από τις δυνάμεις κατοχής της Αθήνας, οι οποίες οδήγησαν σε εκτέλεση εκατοντάδες Έλληνες. Ο «Παρνασσός» επιτάχθηκε από τους Γερμανούς το 1943, ώστε να χρησιμοποιηθεί ως Στρατοδικείο. Το κτήριο αναγκάστηκε να παραδώσει στους Γερμανούς ο τότε πρόεδρός του, Ιπποκράτης Καραβίας. Οι Γερμανοί δε σεβάστηκαν ούτε την ιστορία του ούτε τον λόγο για τον οποίο κτίστηκε ούτε βέβαια τον ελληνικό λαό γενικότερα. Έκλεψαν δε αρκετά από τα πολύτιμα έργα τέχνης του καθώς και πολύτιμα αντικείμενα. Το στρατοδικείο αυτό ήταν ιδιαιτέρως μισητό και επίφοβο.

 

  • «Φρούριο της οδού Μπιζανίου», οδός Μπιζανίου 10, Καλλιθέα Αθήνας

Στις 23 Ιουλίου 1944 οι προς αποχώρηση γερμανικές δυνάμεις κατοχής, επικουρούμενες από Έλληνες δωσίλογους και συνεργάτες τους, ιδιαίτερα τα τάγματα του Δημήτρη Μπουραντά, προέβησαν σε επιχείρηση εκκαθάρισης στην Καλλιθέα. Συνάντησαν σθεναρή αντίσταση όμως από τον ΕΛΑΣ, ο οποίος επιχειρούσε επίσης στην περιοχή. Επανήλθαν την επομένη, 24 Ιουλίου 1944, με μεγαλύτερες ακόμη δυνάμεις. Στην οδό Μπιζανίου 10, σε ένα μονώροφο σπίτι, αποκλείστηκαν δέκα νέοι επονίτες και πολιορκήθηκαν επί πέντε ώρες αρνούμενοι να παραδοθούν, ώσπου ξεμένοντας από πυρομαχικά, αυτοκτόνησαν όλοι. Επρόκειτο για εφήβους. Αψηφώντας την παρουσία των κατοχικών δυνάμεων, ο λαός της Καλλιθέας τίμησε τα παιδιά αυτά με πάνδημη συμμετοχή στην κηδεία τους.

 

  • Το «Μπλόκο του Βύρωνα». Πλατεία Χρυσοστόμου Σμύρνης, Βύρωνας

Το μπλόκο του Βύρωνα έλαβε χώρα στις 7 Αυγούστου 1944 στην ομώνυμη συνοικία της Αθήνας και αποτελεί μία από τις πιο σκληρές πράξεις σφαγής των κατακτητών σε βάρος του ελληνικού λαού, μέσα στην Αθήνα. Γερμανικές δυνάμεις, με τη μεγάλη αρωγή οργανωμένων οπλισμένων ομάδων πολύ γνωστών προδοτών, επέδραμαν στον δυτικό Βύρωνα. Βρισκόμαστε στο 1944 και οι Γερμανοί κάνουν ό,τι μπορούν για να βοηθήσουν τους ντόπιους συνεργάτες τους να αποκτήσουν ερείσματα και πλεονεκτήματα στην ακόμη κατεχόμενη Αθήνα καθώς οι ίδιοι ετοιμάζονται να αποχωρήσουν. Μεγάλη δύναμη λοιπόν, συγκεντρώθηκε και αφού, εξαιρετικά βίαια, συγκέντρωσαν 1.000 περίπου κατοίκους στην πλατεία, εκτέλεσαν, αφού τους βασάνισαν πρώτα, 10 ή 11 από αυτούς και απήγαγαν άλλους 500 στο Χαϊδάρι, τους οποίους έστειλαν κατόπιν ως δούλους στα εργοστάσια της Γερμανίας.

Η ΕΠΟΝ και Ο ΕΛΑΣ, ο οποίος υπερασπιζόταν την περιοχή από τους κατακτητές, πλήρωσαν βαρύ φόρο αίματος και κατέβαλαν κάθε προσπάθεια να προφυλάξουν τον πληθυσμό από τη μήνι του κατακτητή.

  • Το σπίτι του Ιωάννη Μεταξά, οδός Στρατηγού Δαγκλή 10 και Κεφαλληνίας 8, Κηφισιά

Για το σπίτι αυτό και τα γεγονότα της νύχτας, που ξημέρωνε, η 28η Οκτωβρίου όλα είναι γνωστά. Στο σπίτι αυτό τα ξημερώματα εκείνα, στις 2:45, ο Ιταλός πρέσβης Εμμανουέλε Γκράτσι επισκέφτηκε τον δικτάτορα/πρωθυπουργό και απαίτησε την παραχώρηση ελληνικών εδαφών στην Ιταλία. Η απάντηση του Μεταξά ήταν το ιστορικό «Όχι» και όλα πήραν τον δρόμο τους.

 

  •  Οδός Μπουμπουλίνας και Τοσίτσα, Αθήνα

Στην οδό Πατησίων, στο ύψος της οδού Τοσίτσα και στη συνέχεια προς την οδό Μπουμπουλίνας, συγκεντρώθηκε μέγα πλήθος λαού, να διαδηλώσει, ώστε να ακυρώσει τα σχέδια των Γερμανών και Ιταλών για επιστράτευση του εργατικού δυναμικού της Αθήνας και να το στείλει στα εργοστάσια της Γερμανίας. Ήταν 24 Φεβρουαρίου 1943. Στόχος των διαδηλωτών ήταν το τότε Υπουργείο Εργασίας (σημερινό Υπουργείο Πολιτισμού), στο οποίο μέσα βρίσκονταν οι κατάλογοι με τα ονόματα αυτών που σκόπευαν οι Γερμανοί να στείλουν στη Γερμανία. Την καταστολή των διαδηλωτών είχαν αναλάβει ανεπιτυχώς οι Ιταλοί καραμπινιέρι (αστυνομικοί). Στην προσπάθειά τους να εμποδίσουν τους Έλληνες να μπουν στο κτήριο σκότωσαν τρεις και τραυμάτισαν πενήντα εννέα. Οι Έλληνες όμως μπήκαν, κατάστρεψαν ό,τι μπορούσαν και έκαψαν μεγάλο μέρος των καταλόγων. Οι κινητοποιήσεις κράτησαν πολλές μέρες και κορυφώθηκαν στις 5 Μαρτίου, οπότε το Υπουργείο Εργασίας καταλήφθηκε εκ νέου και όποιος κατάλογος είχε απομείνει καταστράφηκε. Χάρη σε αυτούς τους ανθρώπους και τις θυσίες τους η επιτράτευση ματαιώθηκε.

 

  • Οι λεγόμενες «Φυλακές του Σωκράτη» στον λόφο του Φιλοπάππου 

Ο σκαμμένος βράχος, που μάλλον αποτελούσε το μέσα μέρος ενός αρχαίου σπιτιού, δίνει την εντύπωση φυλακής ή έστω κάποιου χώρου με σκοτεινή χρήση. Στην πραγματικότητα το μέρος αποτελεί αρχαιολογικό κατάλοιπο πυκνοκατοικημένης γειτονιάς στην αρχαιότητα. Καθώς λοιπόν θυμίζει φυλακές, μετά την Επανάσταση του 1821, πήρε το προσωνύμιο, άγνωστο πώς, «Φυλακές του Σωκράτη». Εκεί, από τον Οκτώβριο του 1940, η τότε Αρχαιολογική Υπηρεσία άρχισε να κρύβει μερικά από τα πιο πολύτιμα εκθέματα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, πριν να μπουν οι κατακτητές στην Αθήνα. Συνολικά 22 κιβώτια με αρχαιότητες. Αφού το έκανε, τσιμέντωσε όλον τον πρόσθιο τοίχο με παχύ τσιμέντο, ώστε να μην καταλάβει κανείς τι υπάρχει από πίσω αλλά και ούτε να μπορεί να μπει. Η πράξη αυτή αποδείχτηκε σωτήρια καθώς, ως γνωστόν, οι Γερμανοί λεηλάτησαν εκατομμύρια έργα τέχνης σε ολόκληρη την Κατεχόμενη Ευρώπη. Ο βράχος φύλαξε καλά τις κρυμμένες αρχαιότητες.

Οι «Φυλακές του Σωκράτη» αμέσως μετά την αποχώρηση των κατακτητών από την Αθήνα καθώς η Αρχαιολογική Υπηρεσία άνοιξε το τσιμέντο, ώστε να μεταφέρει πάλι τα αρχαία στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 

 

Επίλογος

Φυσικά υπάρχουν δεκάδες άλλα τέτοια σημεία στην Αθήνα και στον Πειραιά, τα οποία δεν αναφέρονται στο παρόν μας άρθρο. Γνώμη του γράφοντος είναι πως δεν πρέπει να ξεχάσουμε ποτέ τι συνέβη κατά την Κατοχή και πως όλοι οι τόποι μνήμης της πόλης θα έπρεπε να ενοποιηθούν και να ενταχθούν σε ένα ευρύ πρόγραμμα επισκέψεων των σχολείων και Παιδείας γενικότερα. Όποιος δε λησμονά, παραμένει ελεύθερος.

Τόποι μνήμης είναι, φυσικά, και τα πολλά μουσεία για την Εθνική Αντίσταση, τα οποία μπορεί ο αναγνώστης μας να βρει στο άρθρο μας «Μουσεία για την Κατοχή και την Αντίσταση στην Αθήνα και στον Πειραιά».

 

Ηλ. Ταχ.: [email protected]

Νιόβη Καραπέτση

Αρχαιολόγος

 

Σωσάννα Πλευριά

Αρχαιολόγος