Η Ακρόπολη, ένα Γεωλογικό Μνημείο

Στο σύντομο αυτό μας άρθρο θα παρουσιάσουμε μια άγνωστη πλευρά της ιστορίας της Ακρόπολης και συγκεκριμένα τον σχηματισμό της! Ας την δούμε.

Η Ακρόπολη των Αθηνών είναι ένα από τα πλέον αξιοθαύμαστα και αναγνωρίσιμα μνημεία του κόσμου, παγκόσμιας φήμης και εξαιρετικής αρχαιολογικής, ιστορικής και τουριστικής αξίας. Στο άρθρο όμως αυτό δεν πρόκειται να ασχοληθούμε με την ανθρώπινη ιστορία του Ιερού Βράχου, προϊόν της οποίας είναι το μνημείο και η κατασκευή του, αλλά θα ανατρέξουμε σε μία άλλη πολύ μακρύτερη στον χρόνο ιστορία και η οποία εκτείνεται εκατομμύρια χρόνια πριν, όταν δηλαδή οι βραχώδεις μάζες του ιερού λόφου της Ακρόπολης πρωτοσχηματίστηκαν. Σκοπός μας είναι να εξετάσουμε διεξοδικά το πως η γεωλογική αυτή σύνθεση και δομή του λόφου επηρέασε την ανθρώπινη ιστορία και γιατί ο λόφος αυτός εξακολουθεί να είναι θέμα έντονης συζήτησης. Αλήθεια, έχουμε αναρωτηθεί ποτέ γιατί παρά τον μεγάλο αριθμό σεισμών στην Αττική, το παγκόσμιας κληρονομιάς αυτό μνημείο καταφέρνει να παραμείνει ανεπηρέαστο σε περιπτώσεις έντονης σεισμικής δραστηριότητας; Πώς ο Παρθενώνας, αλλά και τα προγενέστερα/μεταγενέστερα κτήρια διασώθηκαν εδώ και 2.500 χρόνια και γιατί κατασκευάστηκε στο σημείο, που συναντάται μέχρι και σήμερα;

Εύλογα τίθεται το ερώτημα του αν πρέπει ή όχι ο λόφος της Ακρόπολης να αναγνωρίζεται ως Γεωλογικό Μνημείο και γιατί. Σε αυτό, η επιστήμη της Γεωλογίας δίνει καίριες και ουσιαστικές απαντήσεις.

Ο τόπος και ο σχηματισμός του

Ο λόφος της Ακρόπολης, βρίσκεται στην περιοχή της Αθήνας, η οποία ανήκει σε μια ευρύτερη τοπογραφική λεκάνη, περικλειόμενη από τα όρη της Πάρνηθας, του Αιγάλεω, της Πεντέλης και τον Υμηττό. Η κορυφογραμμή του λόφου προσεγγίζει το σχήμα μίας έλλειψης, επιμηκυμένη στην κατεύθυνση Ανατολή-Δύση. Το μήκος του κυρίου άξονα -της νοερής αυτής έλλειψης- έχει υπολογιστεί στα 250 μέτρα περίπου, ενώ ο μικρότερος άξονας (το πλάτος) εμφανίζει μήκος περί τα 150 μέτρα. Η απότομη τοπογραφία στις βόρειες, ανατολικές και νότιες πλευρές του λόφου οφείλεται στη σχετικά μεγάλη κλίση των ασβεστολιθικών στρωμάτων (> 30°) τα οποία και επικάθονται στον υποκείμενο Αθηναϊκό Σχίστη. Το δε ύψος του βράχου από το περιμετρικό του έδαφος είναι μεταξύ 60 και 70 μέτρων και από το επίπεδο της θάλασσας είναι 156 μέτρα. Ο λόφος της Ακρόπολης απέχει από την ακτογραμμή του Φαλήρου 6 χιλιόμετρα.

Από γεωλογικής άποψης ο λόφος αντιπροσωπεύει μία στρωματογραφική ακολουθία χωρίς ασυμφωνίες, με ομαλή μετάβαση γεωλογικών στρωμάτων που φανερώνουν συνθήκες κανονικής (χωρίς διακοπές) ιζηματογένεσης. Οι κύριοι γεωλογικοί σχηματισμοί, που συναποτελούν την Ακρόπολη, είναι οι εξής:

• Οι Ασβεστόλιθοι Ανωκρητιδικής ηλικίας (100 έως 65 εκατομμύρια χρόνια)

Πρόκειται για αλλόχθονους (i) παχυστρωματώδεις, ογκώδεις ασβεστόλιθους της Άνω Κρητιδικής ηλικίας, οι οποίοι είναι γνωστοί στη βιβλιογραφία και ως «Σχηματισμός Τουρκοβούνια». Τα ασβεστολιθικά αυτά πετρώματα χρονολογούνται στα 100 και πλέον εκατομμύρια χρόνια πριν. Στην πραγματικότητα, το πέτρωμα αυτό καθ’αυτό δεν ήταν στην ίδια μορφή με αυτή σήμερα. Το πρωτόλειο στάδιο του σημερινού ασβεστόλιθου είναι ένα αρχικό, μαλακό ίζημα, το οποίο αποτέθηκε 120 χιλιόμετρα νοτιότερα της σημερινής τοποθεσίας του λόφου και ύστερα από έντονες διαγενετικές διεργασίες (ii), μετουσιώθηκε στα ασβεστολιθικά πετρώματα που παρατηρούνται σήμερα στην Αθήνα.

  Άποψη της ασβεστολιθικής μάζας τύπου «Τουρκοβούνια» από τη νότια πλευρά του λόφου της Ακρόπολης. Οι ασβεστόλιθοι όντας καρστικοποιημένοι εμφανίζουν χαρακτηριστικά έντονης διάβρωσης. Σπήλαιο νότιας κλιτύος

• Ο Αθηναϊκός Σχίστης

Ο αυτόχθονος (iii) αθηναϊκός σχίστης αντιπροσωπεύει ένα συνονθύλευμα ετερογενών κλαστικών σχηματισμών (θραυσμάτων πετρωμάτων) χαμηλού βαθμού μεταμόρφωσης (= χαμηλές συνθήκες πίεσης και θερμοκρασίας) (περισσότερες πληροφορίες στο άρθρο μας Γεωλογία και απολιθώματα: Κατανοώντας τον φυσικό μας κόσμο) και έντονου κοκκινωπού χρώματος. Η ηλικία του γεωλογικού αυτού στρώματος είναι επίσης Ανωκρητιδική και αντιστοιχεί στην πραγματικότητα σε εναλλαγές σερικιτικών ψαμμιτών, αργιλικών σχιστών, φυλλιτών και κλαστικών ασβεστολίθων. Κατά άλλους ερευνητές, ο αθηναϊκός σχίστης αποτελεί φλυσχοειδή σχηματισμό παλαιοπεριβάλλοντος, που ήταν δέλτα ποταμού και χρονολογείται στα 72 περίπου εκατομμύρια χρόνια πριν.

*Γλωσσάρι

(i): Αλλόχθονο: Η απόθεση έλαβε χώρα σε διαφορετικό σημείο από το σημείο που συναντάται ο  σχηματισμός.

(ii): Διαγένεση: Περιλαμβάνει όλες τις διεργασίες που πραγματοποιούνται για τη λιθοποίηση, κατά την οποία το χαλαρό ίζημα μετατρέπεται σταδιακά σε συμπαγές πέτρωμα.

(iii): Αυτόχθονο: Η απόθεση πραγματοποιήθηκε στο σημείο, στο οποίο βρίσκεται ο σχηματισμός.

Τεκτονική επαφή των ασβεστολιθικών πετρωμάτων με τον υποκείμενο κλαστικό Αθηναϊκό Σχίστη (που καλύπτεται από τη βλάστηση) στη νότια κλιτύ του λόφου της Ακρόπολης. Η βλάστηση αποτελεί κύριο κριτήριο και διαγνωστικό στοιχείο για τη διάκριση των δύο αυτών γεωλογικών σχηματισμών και συνεπώς τον εντοπισμό της επαφής μεταξύ τους. Η φορά των βελών δείχνει πάντα προς το σώμα που υπέρκειται

•  Ορίζοντας Κροκαλοπαγών

Στις νότιες και δυτικές πλαγιές του λόφου, μπορεί επίσης να παρατηρηθεί ένας ορίζοντας κροκαλοπαγών, συμπαγών δηλαδή πετρωμάτων που προκύπτουν από συγκόλληση κροκαλών πάχους περί τα 10 μέτρα, τα οποία επικάθονται σύμφωνα (με την ίδια κλίση) πάνω στην ασβεστολιθική μάζα.

Νότια κλιτύς του ιερού λόφου της Ακρόπολης. Ολοκληρωμένη στρωματογραφική ακολουθία με τους τρεις κύριους γεωλογικούς σχηματισμούς. Από κάτω προς τα πάνω συναντάμε: τον υποκείμενο Αθηναϊκό Σχίστη, τη ζώνη κατακλαστιτών και την ασβεστολιθική μάζα «Τουρκοβούνια» πάνω στην οποία είναι κτισμένα τα τείχη της Ακρόπολης. Η μαύρη γραμμή αφορά στην τεκτονική επαφή ανάμεσα στον Αθηναϊκό Σχίστη και στη ζώνη κατακλαστιτών, η δε κόκκινη γραμμή καταδεικνύει την επαφή μεταξύ της υπερκείμενης μάζας ασβεστολίθων τύπου «Τουρκοβούνια» και της ζώνης κατακλαστιτών. Τα βέλη έχουν φορά πάντα προς το ανώτερο στρωματογραφικά πέτρωμα

Το ιδιαίτερα αξιοσημείωτο όμως έγκειται στην εμφάνιση της ασβεστολιθική μάζας πάνω στον αθηναϊκό σχίστη. Η απόθεση (ή σχηματισμός) του ασβεστόλιθου έγινε πριν 100 εκατομμύρια χρόνια, ενώ του Αθηναϊκού σχίστη πριν από 72. Είναι λοιπόν εφικτό ένα αρχαιότερης ηλικίας γεωλογικό στρώμα να υπέρκειται ενός νεότερου; 

Υπό κανονικές συνθήκες συνεχούς ιζηματογένεσης, όχι. Άρα λοιπόν τι μπορεί να έχει συμβεί; Και εδώ μάλιστα υπεισέρχεται το πιο ενδιαφέρον και λιγότερο γνωστό στοιχείο για τη γεωλογία της Ακρόπολης. Η ασβεστολιθική μάζα κατά την περίοδο του Ανώτερου Ηωκαίνου, δηλαδή πριν από 40 περίπου εκατομμύρια χρόνια, ταξίδεψε από μακριά για να σταματήσει τελικά εκεί που συναντάται σήμερα. Σε γεωλογικούς όρους, η ώθηση αυτή του ασβεστολιθικού σώματος αναφέρεται ως αποτέλεσμα μίας τεκτονικής επαφής -μεγάλης κλίμακας- η οποία προέκυψε κατά τη διαδικασία της κολοσσιαίας αλλά εξαιρετικά αργής «Αλπικής ορογένεσης». Απόδειξη αυτού του μακρινού ταξιδιού είναι το στρώμα κατακλαστιτών, που βρίσκεται ανάμεσα στους δύο κύριους γεωλογικούς σχηματισμούς του λόφου. Οι κατακλαστίτες αποτελούν πετρώματα έντονης τεκτονικής δράσης, τα οποία προκύπτουν από μηχανική θραύση πετρωμάτων λόγω πίεσης και υποδηλώνουν μία έντονη και βίαιη διαδικασία μετακίνησης μίας ογκώδους μάζας πετρώματος σε ένα άλλο.

Άποψη του λόφου της Ακρόπολης και απεικόνιση της τεκτονικής επαφής (κόκκινο χρώμα) που φέρει την ασβεστολιθική μάζα «Τουρκοβούνια» πάνω από τον Αθηναϊκό Σχίστη. Η φορά των βελών δείχνει πάντα προς το σώμα που υπέρκειται, δηλαδή στην περίπτωσή μας προς τους ασβεστολίθους

Έχει λοιπόν κάποια ιδιαίτερη σημασία η ζώνη των κατακλαστιτών;

Μεγαλύτερη από όσο μπορεί κάποιος εξ αρχής να φανταστεί! Οι υπερκείμενοι, εντόνως διαρρηγμένοι και καρστικοποιημένοι ασβεστόλιθοι είναι σκληροί, παχυστρωματώδεις και συνεπώς άκαμπτοι και παρουσιάζουν εκ διαμέτρου αντίθετη μηχανική συμπεριφορά από τον Αθηναϊκό σχίστη, ο οποίος όντας κλαστικός σχηματισμός εμφανίζει μεγάλη πλαστικότητα. Το στρώμα λοιπόν κατακλαστιτών λειτουργεί ως το συγκολλητικό υλικό ανάμεσα στις δύο αυτές μάζες και επιτρέπει στον συνολικό όγκο πετρωμάτων να αυτενεργεί ως ένα αυτούσιο ελαστικό σώμα. Σε μία περίπτωση δηλαδή σεισμού, εάν ο λόφος υποθετικά συνίσταται μόνο σε ασβεστόλιθους, το αποτέλεσμα θα ήταν άμεση ρηγμάτωση του λόφου. Αντιθέτως, εάν και πάλι υποθετικά ο Αθηναϊκός σχίστης ήταν το μοναδικό σώμα της ακολουθίας, μία εκτόνωση τάσεων και ένα σεισμικό γεγονός θα οδηγούσε σε φαινόμενα καθίζησης και ροής υλικού. Και στις δύο όμως περιπτώσεις, το αποτέλεσμα θα ήταν το ίδιο και που δεν είναι άλλο από την καταστροφή της Ακρόπολης. Επομένως, με την ύπαρξη του κατακλαστικού ορίζοντα επιτυγχάνεται το ιδανικό. Ο υποκείμενος Αθηναϊκός σχηματισμός  όντας πλαστικός, προσαρμόζεται στην κίνηση του εδάφους κατά τη διάρκεια μίας σεισμικής δραστηριότητας και εξαναγκάζει ταυτόχρονα την υπερκείμενη ασβεστολιθική μάζα να ακολουθήσει την ίδια κίνηση χωρίς να διαρρηγνύεται με αποτέλεσμα το μνημείο να παραμένει αλώβητο από τυχόν κραδασμούς του εδάφους.

Απλοποιημένο γεωλογικό προφίλ του λόφου της Ακρόπολης. Από τη βάση της στρωματογραφικής ακολουθίας προς την κορυφή συναντάμε: Αθηναϊκός Σχίστης, Ζώνη Κατακλαστιτών, Ασβεστόλιθοι Τουρκοβούνια, Ορίζοντες Κροκαλοπαγών. Εικόνα τροποποιημένη από (Higgins & Higgins, 1976; Regueiro et al., 2014)

Η γεωλογική ιστορία της Ακρόπολης διαμορφώνει την ανθρώπινη ιστορία της

Η Ακρόπολη της Αθήνας, μία από τις σημαντικότερες τοποθεσίες της παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, είναι αναμφιβόλως ένας μοναδικός ιστορικός/αρχαιολογικός χώρος. Ωστόσο, το γεωλογικό της υπόβαθρο, όπως το περιγράψαμε ανωτέρω, είναι ένα επιπρόσθετο χαρακτηριστικό, που εξηγεί και φωτίζει την επιλογή των πιο παλαιών μας προγόνων να κατοικήσουν στον βράχο αρχικώς και, πολύ-πολύ αργότερα, την απόφαση των αρχαίων Ελλήνων να κατασκευάσουν τον ναό του Παρθενώνα στον λόφο αυτό. Η ιερότητα της γης του Κέκροπα, οι παραδόσεις, η ιστορία αλλά επιπλέον και η γεωλογία της περιοχής (της οποίας τη συμπεριφορά οι άνθρωποι εκείνοι αποδεικνύεται πως γνώριζαν καλά) φαίνεται πως υπαγόρευαν τότε και καθοδηγούν και σήμερα υποσυνείδητα την ανθρώπινη σκέψη. Σε κάθε περίπτωση, η γεωλογία της Ακρόπολης παρέχει χρήσιμες πληροφορίες για τη διατήρηση του λόφου στο πέρασμα του χρόνου και ως αποτέλεσμα συνδυασμού πολλών, διαφορετικών αλλά και αλληλένδετων επιστημονικών προσεγγίσεων. Η κατανόηση λοιπόν των χαρακτηριστικών αυτών εννοιών ίσως είναι και το μοναδικό κλειδί για τη γεωδιατήρηση του λόφου, την ανάδειξή του ως υψίστης σημασίας Γεωτόπου και την αναγόρευσή του σε απόλυτο Γεωλογικό Μνημείο παγκόσμιας ανακάλυψης.

Περισσότερα για τους Γεωτόπους, τον Γεωτουρισμό και τα Γεωλογικά μνημεία της Αττικής, σε προσεχές μας άρθρο. Γενικότερα, για τα Γεωλογικά μνημεία της Ελλάδος, πληροφορίες στο άρθρο μας «Η Γεωλογική Κληρονομιά στην Ελλάδα».

  Ασβεστολιθικό πέτρωμα πάνω στο λόφο της Ακρόπολης. Ο λευκός κατά τόπους χρωματισμός αφορά σε διαφορετικό ορυκτό από το συνολικό πέτρωμα το οποίο σε πολύ προηγούμενο στάδιο, εισήχθη με τη μορφή   ρευστού εντός των ρωγμών του ασβεστολιθικού σώματος και αποτέθηκε

Επίλογος του Εκδότη

Από όποια πλευρά της αξίας της και αν προσεγγίσει κανείς την Ακρόπολη, τα μεγέθη είναι απλώς μεγάλα, συνεχώς παράγεται γνώση, ο χώρος και τα μνημεία της μπορούν και στέκονται αξιωματικά. Ας τα ακολουθήσουμε.

Πηγές

ARCHONTIKIS, O., 2017: Revealing the Geoheritage of Attica and Eastern Peloponnese through geotouristic routes, BSc thesis, Dept. of Geology & Geoenvironment, National and Kapodistrian University of Athens, Greece.

HIGGINS M. D,. & HIGGINS R. A., 1976: A Geological Companion to Greece and the Aegean, London, Gerald Duckwort & Co Ltd.

REGUEIRO M., STAMATAKIS M., LASKARIDIS K., 2004: The geology of the Acropolis (Athens, Greece), European Geologist.

KARFAKIS J., LOUPASAKIS C., 2006: Geotechnical characteristics of the formation of “Tourkovounia” Limestones and their influence on urban construction – City of Athens, Greece. IAEG2006 Paper number 794. The Geological Society of London.

KOUKIS G., PYRGIOTIS L., KOUKI A., 2015: The Acropolis Hill of Athens: Engineering Geological Investigations and Protective Measures for the Preservation of the Site and the Monuments. In: Lollino G., Giordan D., Marunteanu C., Christaras B., Yoshinori I., Margottini C. (eds) Engineering Geology for Society and Territory – Volume 8. Springer, Cham.

MARINOS G., KATSIKATSOS G., GEORGIADOU-DIKEOULIA E. & MIKROU R., 1971: The Athens schist formation, I. Stratigraphy and structure (in Greek). Annales Geologiques des Pays Helleniques, 22. 183–216.

 

Ηλ. Ταχ.: [email protected]

Στέλλα Κυρίκου

Γεωλόγος – Παλαιοντολόγος

 

Ηλ. Ταχ.: [email protected]

Οδυσσέας Αρχοντίκης

Γεωλόγος-Γεωπεριβαλλοντολόγος με μεταπτυχιακή ειδίκευση στην Παλαιοντολογία-Παλαιοκλιματολογία