Πώς κάνουμε μια ανασκαφή

Σύνταξη άρθρου: Μαγδαληνή Στούμπου

Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός

Το άρθρο αυτό το αφιερώνω στον εργατοτεχνίτη Κωνσταντίνο Τσαρούχη

Μαγδαληνή Στούμπου

Όλοι έχουμε επισκεφθεί ένα μουσείο και έχουμε θαυμάσει τα εκθέματά του. Αν το μουσείο αυτό φιλοξενεί αντικείμενα περασμένων εποχών, είναι αυτονόητο πως τα έχουν βρει, συντηρήσει και μελετήσει πρώτα οι ειδικοί και μετά τα έχουν παραδώσει στο μουσείο, για να τα βλέπουμε. Αν τα αντικείμενα αυτά είναι αρχαία, τα έχουν ανακαλύψει οι αρχαιολόγοι, οι ειδικοί της επιστήμης της αρχαιολογίας.

Αυτό που πρέπει να γνωρίζουμε είναι πως η αρχαιολογία απαιτεί τόσο σωματική δραστηριότητα στην ύπαιθρο, όσο και πνευματική εργασία στη βιβλιοθήκη ή στο εργαστήριο. Και αυτός είναι και ένας από τους πολλούς λόγους της γοητείας που ασκεί σε όποιον ασχολείται μαζί της. Με λίγα λόγια, η επιστήμη της αρχαιολογίας βασίζεται στην εύρεση και τη μελέτη των αρχαιολογικών δεδομένων, σε ο,τιδήποτε δηλαδή αποτελεί ένδειξη ζωής και ανθρώπινης δραστηριότητας κατά το παρελθόν. Πρόκειται για μη κινητά ευρήματα (κτίσματα, οικίες, ναοί, τάφοι, λιμενικές εγκαταστάσεις και λοιπές κατασκευές) και κινητά ευρήματα (αγγεία, νομίσματα, εργαλεία, όπλα, κοσμήματα, μικροαντικείμενα κ.ά.) που κατασκεύασε ο άνθρωπος. Βεβαίως περιλαμβάνονται και κάθε είδους φυσικά οργανικά ή ανόργανα κατάλοιπα (ανθρώπινα οστά, οστά ζώων, όστρεα, σπόροι, μεταλλεύματα, κατάλοιπα από φωτιές κ.λπ.) από τα οποία προκύπτουν στοιχεία για τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Έτσι λοιπόν όταν όλα τα παραπάνω, δηλαδή τα αρχαιολογικά δεδομένα, εμφανίζονται σε υψηλό ποσοστό σε μια τοποθεσία, τότε αυτή ορίζεται ως αρχαιολογική θέση και οι επιστήμονες-αρχαιολόγοι θεωρούν πως εκεί αξίζει να γίνει ανασκαφή.

Η ανασκαφή δεν είναι μια διαδικασία η οποία ξεκινά με αυτό που βλέπουν όλοι, δηλαδή το σκάψιμο. Έχει στάδια, τα οποία είναι απαραίτητο να γίνουν και είναι πολύ συγκεκριμένα. Πρώτα-πρώτα πρέπει να γίνει αρχαιολογική έρευνα. Αυτή περιλαμβάνει καταρχήν την επιλογή της θέσης που θα ερευνηθεί. Για τη σωστή και επιτυχημένη επιλογή του χώρου προς έρευνα, οι αρχαιολόγοι μπορούν να στηριχτούν:

• σε γραπτές ιστορικές πηγές της αρχαιότητας και άλλων εποχών, που περιγράφουν τη θέση (Θουκυδίδης, Παυσανίας, Προκόπιος, Κορονέλλι, κ.ά.),
• σε νεότερες προφορικές μαρτυρίες, όπως τοπωνύμια που αποδεικνύουν την ύπαρξη θέσης αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, λαϊκές παραδόσεις καθώς και πληροφορίες από τους κατοίκους μιας περιοχής, οι οποίοι ξέρουν σχεδόν πάντα τι βρίσκεται στον τόπο τους και
• σε έρευνες από τον αέρα και το διάστημα με αεροφωτογραφίες και χρήση δορυφόρων.

Πολλές αρχαιολογικές θέσεις εντοπίζονται τυχαία, κατά την παρακολούθηση των εκσκαφικών εργασιών που υπαγορεύει η σύγχρονη οικιστική ανάπτυξη. Έτσι βρίσκονται αρχαία σε εργασίες, όπως η διάνοιξη δρόμων, η εκσκαφή για θεμελίωση κτιρίων, τα λιμενικά έργα ή ακόμη κατά την καλλιέργεια χωραφιών, την κατασκευή αποστραγγιστικών και αρδευτικών έργων κ.λπ. . Οι αρχαιολογικές θέσεις μπορεί να εντοπίζονται παντού, τόσο στην ξηρά (υπαίθριες θέσεις και σπήλαια) όσο και στη θάλασσα (ναυάγια, αλλά και περιοχές με βυθισμένες αρχαιότητες).

Μετά τον εντοπισμό και την επιλογή της θέσης, ακολουθεί η ανασκαφή, η οποία είναι μια επιστημονική εργασία, που συνιστά τον βασικό κορμό της αρχαιολογικής έρευνας. Για τις ανάγκες μιας σύγχρονης ανασκαφής οργανώνεται μια εξαιρετικά πολυσύνθετη ομάδα ανθρώπων, και μέσα σε αυτήν εργάζεται ένας μεγάλος αριθμός εξειδικευμένων επιστημόνων καθώς και το απαραίτητο εργατοτεχνικό προσωπικό.

Οι ανασκαφές χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες, τις σωστικές και τις συστηματικές: Οι σωστικές ανασκαφές διενεργούνται, όταν αρχαίες θέσεις απειλούνται από τις εκσκαφές που επιβάλλει η σύγχρονη ανάπτυξη (δημόσια ή ιδιωτικά έργα). Τον έλεγχο των εκσκαφών καθώς και τη διεξαγωγή των σωστικών ανασκαφών, αναλαμβάνουν οι κατά τόπους αρμόδιες Εφορείες Αρχαιοτήτων Πολιτισμού και Αθλητισμού. Οι συστηματικές ανασκαφές είναι οργανωμένες έρευνες, οι οποίες συνήθως διαρκούν μέχρι την ολοκληρωμένη αποκάλυψη των αρχαίων κατάλοιπων, με παράλληλη δημοσίευση των σχετικών αποτελεσμάτων. Κάθε χρόνο διαρκούν 1-2 μήνες για ανασκαφή και πολύ περισσότερο χρόνο για τη συντήρηση και τη μελέτη του υλικού. Συστηματικές έρευνες αναλαμβάνουν κυρίως τα πανεπιστήμια (εθνικά ή διεθνή) και οι Αρχαιολογικές σχολές των διαφόρων κρατών που μπορούν να εξασφαλίσουν χρηματοδοτήσεις, καθώς και φοιτητές στο πλαίσιο της πρακτικής τους άσκησης.

Οι ανασκαφικές έρευνες διακρίνονται σε χερσαίες, ενάλιες και σε σπήλαια τα οποία μπορεί να είναι υπέργεια ή υποθαλάσσια. Η διαφορετική φύση των ανασκαφών, αλλά και οι επιμέρους ιδιαιτερότητες που μπορεί να παρουσιάζει κάθε θέση, επιβάλλουν τη χρήση διαφορετικών τεχνικών και μεθόδων έρευνας, εξοπλισμού και τη συμμετοχή διαφορετικού κάθε φορά εξειδικευμένου προσωπικού.

Για τη διεξαγωγή μιας ανασκαφικής έρευνας απαραίτητη είναι η οργάνωση και ο σωστός προγραμματισμός. Καθοριστικό ρόλο παίζει η συγκρότηση της ομάδας επιστημονικού και εργατικού προσωπικού. Ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων πρέπει να είναι σαφής. Πρέπει να υπάρχει εξαρχής μέριμνα για την προστασία των αρχαιοτήτων μετά την αποκάλυψή τους, καθώς και για την ασφάλεια του προσωπικού στους χώρους εργασίας.

Την ευθύνη για τη διενέργεια μιας ανασκαφής την έχουν οι αρχαιολόγοι, οι οποίοι κατευθύνουν την πορεία των εργασιών με τις υποδείξεις τους. Στις αρμοδιότητές τους επίσης, περιλαμβάνονται η συγκέντρωση, η ταξινόμηση, η καταγραφή, η μελέτη και η ερμηνεία του υλικού, που είναι πολύ δύσκολες και χρονοβόρες εργασίες, η κάθε μία χωριστά.

Μια απαραίτητη επίσης εργασία που πρέπει να γίνει στο ξεκίνημα της ανασκαφής, είναι η δημιουργία καννάβου, για την οριοθέτηση του χώρου όπου θα πραγματοποιηθούν οι ανασκαφικές εργασίες. Ο κάνναβος είναι ένα πλέγμα τετραγώνων. Ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο ορίζονται μικρότερα τετράγωνα προς ανασκαφή, ονομαζόμενα ανασκαφικά τετράγωνα, διαστάσεων 4χ4 μέτρα, σε επάλληλες οριζόντιες και κάθετες σειρές. Ο προσανατολισμός είναι στον Βορρά και σε κάθε τετράγωνο δίνεται μια ένδειξη, ένα γράμμα ή ένας αριθμός, ή και τα δύο. Ο κάνναβος βοηθά τον αρχαιολόγο να εντάξει όλα τα ευρήματα με ακρίβεια στον χώρο, διευκολύνοντας τη λήψη μετρήσεων και τη σχεδιαστική αποτύπωση. Επίσης, απαραίτητο είναι να εντοπιστεί μια περιοχή, εκτός της περιμέτρου της ανασκαφής όπου θα συγκεντρώνεται το χώμα που θα αφαιρείται (μπάζα).

Κατά την ανασκαφική διαδικασία σημαντική είναι και η στρωματογραφία, δηλαδή η παρατήρηση και η μελέτη του ίδιου του χώματος που εμπεριέχει τα ευρήματα. Τα αρχαιολογικά στρώματα οφείλονται στην ανθρώπινη κατοίκηση και δραστηριότητα σε έναν χώρο. Η μελέτη της στρωματογραφίας αποτελεί μέσο για το συσχετισμό των ευρημάτων με τις φάσεις κατοίκησης της θέσης: συνήθως τα ευρήματα των κατώτερων αρχαιολογικών στρωμάτων είναι παλαιότερα από εκείνα των ανώτερων. Υπάρχει όμως και η διατάραξη των αρχαιολογικών στρωμάτων που μπορεί να οφείλεται σε ανθρώπινη δραστηριότητα ή φυσικές διεργασίες. Έτσι συμβαίνει να εισχωρούν στα αρχαιότερα στρώματα μεταγενέστερα ευρήματα. Ο αρχαιολόγος λοιπόν, προσπαθεί να ξεχωρίσει τα διάφορα στρώματα, να κατανοήσει και να επαληθεύσει τη χρονική σειρά σχηματισμού τους.

Κατά την ανασκαφή, τα τετράγωνα σκάβονται προσεκτικά, με την αφαίρεση του χώματος σε οριζόντιες στρώσεις, οι οποίες ονομάζονται πάσες. Στα εσωτερικά τοιχώματα των σκαμμάτων, στις παρειές, μπορεί ο αρχαιολόγος να παρακολουθήσει και να επαληθεύσει τη στρωματογραφία, καθώς η ανασκαφή προχωρά σε βάθος. Μεταξύ των τετραγώνων αφήνονται άσκαφες λωρίδες πλάτους 1 μέτρου, που ονομάζονται μάρτυρες, γιατί μαρτυρούν πληροφορίες. Ταυτόχρονα λειτουργούν και ως διάδρομοι για τη διακίνηση όσων δουλεύουν.

Στο ανασκαφικό πεδίο ο αρχαιολόγος ως υπεύθυνος για την επίβλεψη και τον συντονισμό των εργασιών, καταγράφει καθημερινά στο ανασκαφικό ημερολόγιο λεπτομερή στοιχεία για την πορεία των εργασιών, όπως:

• τα άτομα που εργάστηκαν
• καιρικές συνθήκες
• λεπτομερή περιγραφή του χώματος
• περιγραφή των εργασιών της ημέρας
• στοιχεία μετρήσεων για όλα τα κινητά και μη κινητά ευρήματα
• παρατηρήσεις και υποθέσεις σχετικά με τα αποτελέσματα των εργασιών.

Επίσης, οι περιγραφές στο ημερολόγιο συνοδεύονται και από ελεύθερα σχέδια, τα σκαριφήματα του αρχαιολόγου. Πιο λεπτομερή σχέδια με ακριβείς μετρήσεις, δηλαδή η γενική σχεδιαστική αποτύπωση της ανασκαφής, εκπονείται από τον σχεδιαστή.

Κάθε κινητό εύρημα, που συλλέγεται καθημερινά, συνοδεύεται από ανασκαφικό ταμπελάκι, στο οποίο καταγράφονται όλες οι απαραίτητες πληροφορίες, όπως: ημερομηνία, αριθμός ευρήματος, θέση, τετράγωνο, πάσα, συντεταγμένες, βάθος εύρεσης και παρατηρήσεις για το ίδιο το εύρημα. Για την ακρίβεια των μετρήσεων χρησιμοποιούνται μέτρα, μετροταινίες, αλφάδι και νήμα στάθμης.

Απαραίτητη είναι και η φωτογραφική τεκμηρίωση σε καθημερινή βάση, καθώς πρέπει να αποτυπώνεται η κάθε φάση αλλαγής δεδομένων της ανασκαφής και να φωτογραφίζονται και τα ευρήματα που αποκαλύπτονται στην ακριβή θέση εύρεσής τους. Σε κάθε λήψη τοποθετείται η φωτογραφική κλίμακα, για τον προσανατολισμό του μεγέθους των αντικειμένων, μαζί με τον Βορρά, για να φαίνεται ο σωστός προσανατολισμός, καθώς και το πινακάκι όπου αναγράφονται οι απαραίτητες ενδείξεις, για να μπορεί μετά να γίνει η ταύτιση των φωτογραφιών. Από αυτό το φωτογραφικό υλικό ο αρχαιολόγος χρησιμοποιεί κάποιες από τις φωτογραφίες, για να τις ενσωματώσει στο ανασκαφικό του ημερολόγιο. Τέλος, για εποπτική φωτογράφηση της ανασκαφής, γίνονται και εναέριες λήψεις, η λεγόμενη αεροφωτογράφηση.

Πρέπει λοιπόν να γίνει αντιληπτό, πως η αρχαιολογία δεν είναι μόνο η ανακάλυψη των θησαυρών του παρελθόντος, είναι ένα παζλ που τα κομμάτια του πρέπει να μπουν σε σειρά και να ενωθούν. Ο βασικός σκοπός της αρχαιολογίας είναι να παρέχει στους ανθρώπους μια καλύτερη κατανόηση του ανθρώπινου παρελθόντος. Αν θέλουμε να έχουμε μια επαρκή αντίληψη της θέσης μας ως ανθρώπινα όντα στον σύγχρονο κόσμο, το παρελθόν μετρά. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε πως η προέλευσή μας καθορίζει το τι είμαστε και πως η γνώση αυτού είναι το κλειδί για το μέλλον.

 

Πηγές

• Balme, J., Paterson, Α., 2006. Archaeology in practice. A student guide to archaeological analyses, A.G.(eds), Wiley-Blackwell.
• Barker, Ph., 1993. Techniques of archaeological excavation, London & New York.
• Renfrew, C., Bahn, P., 2006. Αρχαιολογία, Θεωρίες, Μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές. Εκδόσεις Αθήνα.

 

Ηλ.Ταχ.: [email protected]

Νιόβη Καραπέτση

Αρχαιολόγος

 

Σωσάννα Πλευριά

Αρχαιολόγος