Η Γεωλογική Κληρονομιά στην Ελλάδα

Σύνταξη άρθρου: Οδυσσέας Αρχοντίκης

Επιμέλεια άρθρου: Στέλλα Κυρίκου

Η Ελλάδα, παρά τη μικρή της έκταση, αποτελεί ένα ιδιαίτερα ευρύ και πολυποίκιλο φυσικό γεωλογικό εργαστήριο και ταυτοχρόνως ένα τεράστιο γεωλογικό μουσείο, το οποίο περιλαμβάνει πολλά και σημαντικά επί μέρους σημεία/χώρους ιδιαιτέρου κάλλους και γεωλογικού ενδιαφέροντος. Τα μέρη αυτά αποκαλύπτουν την πολύπλοκη ιστορία της ευρύτερης περιοχής στην οποία βρίσκονται και η γνώση, που αποκτούμε με τη μελέτη τους, αφορά στα τελευταία 300 εκατομμύρια χρόνια της ύπαρξης του πλανήτη μας. Αδιάψευστοι μάρτυρες αυτής της ιστορίας είναι πολλά: Ηφαίστεια, σπήλαια, στενές κοιλάδες και φαράγγια μέχρι θερμές πηγές, μεγάλα γεωλογικά ρήγματα, σημαντικές απολιθωματοφόρες θέσεις φυτών και ζώων του παρελθόντος. Όλες αυτές οι θέσεις, γνωστές και ως γεώτοποι-γεωλογικά μνημεία, έχουν καταγεγραμμένη τη γεωλογική ιστορία της κάθε περιοχής και παρουσιάζουν ένα τεράστιο ενδιαφέρον τόσο από επιστημονική όσο και από αισθητική άποψη καθορίζοντας, εν πολλοίς, το φυσικό τοπίο, τον χώρο μέσα στον οποίο ζούμε. Καθίσταται έτσι σαφής η ανάγκη διατήρησής τους και η διασφάλισή τους για το μέλλον.

Πριν ωστόσο να εντρυφήσουμε στην αξία της γεωλογικής κληρονομιάς στη χώρα μας, αξίζει πρώτα να καταλάβουμε τις απαραίτητες βασικές έννοιες, που είναι άμεσα συνυφασμένες με αυτό που ονομάζουμε «γεωπεριβάλλον». Για παράδειγμα τι είναι ένας γεώτοπος; Τι αποκαλούμε γεωλογικό μνημείο και τι είναι η γεωκληρονομιά και η γεωδιατήρηση; Με ποια επιστημονικά και αισθητικά κριτήρια κατατάσσουμε μία θέση/περιοχή ως γεωλογικό μνημείο;

Ας τα δούμε αναλυτικά και λίγο πιο επιστημονικά,

Τι είναι Γεώτοπος-Γεωλογικό Μνημείο; Ο όρος γεώτοπος ορίστηκε νομικά (ν.3937/ Φ.Ε.Κ 60, τ. Α /31-3-11αρ 2 εδάφιο 2) ως οι γεωλογικές-γεωμορφολογικές δομές που συνιστούν φυσικούς σχηματισμούς και αντιπροσωπεύουν σημαντικές στιγμές της γεωλογικής ιστορίας της Γης. Είναι δε σημαντικοί μάρτυρες της μακράς εξέλιξής της ή δείχνουν σύγχρονες φυσικές, γεωλογικές διεργασίες που συνεχίζουν να εξελίσσονται στην επιφάνεια της Γης.

Τι είναι Γεωλογική Κληρονομιά; Η γεωλογική κληρονομιά είναι το σύνολο των γεωλογικών θέσεων (γεωτόπων και γεωλογικών φυσικών μνημείων) που αξίζει να διατηρηθούν για επιστημονικούς, διδακτικούς, ιστορικούς, πολιτισμικούς και αισθητικούς λόγους (UNESCO, 1999). Το γεωγραφικό επίπεδο αναφοράς της γεωλογικής κληρονομιάς είναι συνήθως τα σύνορα μιας χώρας, δηλαδή είναι εθνικό.

Τι είναι Γεωπεριβάλλον; Γεωλογικό περιβάλλον ή Γεωπεριβάλλον καλούμε το φυσικό σύνολο με δυναμικά ιδιοσυστατικά στοιχεία το έδαφος, το υπέδαφος και το καθεστώς των νερών (επιφανειακά και υπόγεια), όπως αυτό διαμορφώνεται από τη δράση των φυσικών φαινομένων και λειτουργεί ως περιβάλλον σύστημα πολλαπλών συνιστωσών για τις ανθρώπινες κοινωνικοοικονομικές δραστηριότητες.

Τι είναι Γεωδιατήρηση; Ως γεωδιατήρηση ορίζεται η συνετή χρήση των ορυκτών πρώτων υλών που είναι έννοια συνυφασμένη με τη βιώσιμη ανάπτυξη. Οι πρώτες ύλες είναι στην ουσία γεωλογικοί σχηματισμοί οι οποίοι χρειάστηκαν εκατομμύρια χρόνια και ειδικές συνθήκες για να δημιουργηθούν. Επομένως, η χρήση τους πρέπει να περιορίζεται στο απολύτως απαραίτητο, αφού πρόκειται για μία απώλεια σημαντική και μία μεταβολή μη αντιστρεπτή.

Τι είναι Γεωπάρκο; Γεωπάρκο καλείται μία γεωγραφική περιοχή η οποία περιέχει ικανό αριθμό γεωτόπων που μπορούν να χρησιμεύσουν για ερευνητικούς, εκπαιδευτικούς, αναπτυξιακούς, τουριστικούς σκοπούς. Τα γεωπάρκα έχουν καθορισμένη γεωγραφική έκταση (συνήθως επίπεδο νομού στην ελληνική επικράτεια) και θεματολογία, πράγμα που επιτρέπει την ανάπτυξη οικονομικών/τουριστικών δραστηριοτήτων.

Ποια είναι τα κριτήρια για να αναδειχθεί μία περιοχή σε γεωλογικό μνημείο; Το 1977 στο Β’ Διεθνές Συμπόσιο για τα Μνημεία της Φύσης και τη Γεωλογική Κληρονομιά, που πραγματοποιήθηκε στον Μόλυβο της Λέσβου, καταγράφηκαν τα κριτήρια επιλογής επιστημονικών και ερευνητικών γεωτόπων, ενώ διατυπώνονται πιο ολοκληρωμένα το 2006 από τους ειδικούς στον τομέα αυτό, Θεοδοσίου, Φέρμελη, Κουτσουβέλου. Στα απαραίτητα κριτήρια συμπεριλαμβάνονται τα ακόλουθα:

• Αντιπροσωπευτικότητα: Αναφέρεται στη σύγκριση ενός γεώτοπου μεταξύ άλλων αντίστοιχων σε διαφορετικά σημεία στον πλανήτη. Αυτό βοηθά να κατανοηθεί κατά πόσο ένας γεώτοπος αντιπροσωπεύει μία σημαντική στιγμή της ιστορίας της Γής ή έχει χαρακτηριστικά και αντιπροσωπευτικά στοιχεία ευρύτερων διαδικασιών, ώστε να αποτελεί θέση-κλειδί για την έρευνα, την ερμηνεία ή την παρερμηνεία γεωλογικών γεγονότων και διαδικασιών.
• Σπανιότητα: Αφορά στον αριθμό αντίστοιχων θέσεων που υπάρχουν παγκόσμια ή στην περιορισμένη γεωγραφική εξάπλωσή τους.
• Φυσικότητα: Αντανακλά έναν αληθινά φυσικό χαρακτήρα, δηλαδή το πόσο πιο κοντά ο γεώτοπος βρίσκεται στην πρωτογενή του κατάσταση ανεπηρέαστος από ανθρώπινες ενέργειες.
• Πληρότητα και ποικιλότητα των χαρακτηριστικών: Αναφέρονται στην εκτεταμένη γεωλογική καταγραφή και διαδοχή των γεωλογικών στοιχείων.
• Μοναδικότητα-Ιδιαιτερότητα: Το κριτήριο αυτό αναφέρεται στην αισθητική πλευρά του τοπίου καθώς η ομορφιά, η γοητεία, η έλξη και ο εντυπωσιασμός μπορούν να θεωρηθούν βασικοί λόγοι αξιοποίησης του γεώτοπου.

Γεωλογική Κληρονομιά και Ελληνική Νομοθεσία

Τις προηγούμενες δεκαετίες, τόσο στην ελληνική κοινωνία αλλά και σε διεθνές επίπεδο, η ενημέρωση σχετικά με τον γεωλογικό πλούτο και την αξία των γεωλογικών μνημείων ήταν δυστυχώς ανεπαρκής. Η πρώτη σημαντική προσπάθεια σε διεθνές επίπεδο για την αναγνώριση και προστασία της γεωλογικής κληρονομιάς ξεκίνησε από τη Γενική Διάσκεψη της Ουνέσκο το 1972 στο Παρίσι, όπου αναγνωρίστηκαν για πρώτη φορά οι γεωλογικοί και γεωμορφολογικοί σχηματισμοί της Γης ως αδιάσπαστα και πολύτιμα μέρη της φυσικής κληρονομιάς.

Όσον αφορά στην Ελλάδα, χρειάστηκαν έντονες προσπάθειες και μεγάλες περίοδοι προκειμένου το θεσμικό πλαίσιο των προηγούμενων χρόνων που προστάτευε κυρίως το βιοτικό περιβάλλον (π.χ ζώα, φυτά) να τροποποιηθεί και να μπει πλέον στο «παιχνίδι» και η Γεωλογία. Η ελληνική νομοθεσία ήδη από το 1975 είχε στοιχειοθετήσει για πρώτη φορά το «δικαίωμα στο περιβάλλον», η προστασία του οποίου αποτέλεσε και υποχρέωση του κράτους. Για του λόγου το αληθές αξίζει να αναφέρουμε πως βάσει του Ν.1650/1986 για την «προστασία του Περιβάλλοντος» (Φ.Ε.Κ. 160/1986), περιοχές γεωμορφολογικής σημασίας αναγνωρίζονται, ενώ παράλληλα θεσμοθετείται ειδική περιβαλλοντική μελέτη για την ορθή προστασία των προστατευμένων περιοχών. Η Ελλάδα δηλαδή συνετέλεσε σταδιακά έναν πολύτιμο αρωγό στην προσπάθεια προστασίας της γεωποικιλότητας, στην πρώθηση της γεωλογικής κληρονομιάς στο ευρύ κοινό καθώς και στην υποστήριξη της βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης στο τοπικό επίπεδο των Γεωπάρκων. Μάλιστα, εντός του Παγκόσμιου Δικτύου Εθνικών Γεωπάρκων σε ευρωπαϊκό επίπεδο το οποίο και αριθμεί 49 Γεωπάρκα σε 16 χώρες, η Ελλάδα ήδη εκπροσωπείται από 4 περιοχές (Απολιθωμένο Δάσος Λέσβου, Φυσικό Πάρκο Ψηλορείτη, Γεωπάρκο Χελμού – Βουραϊκού, Γεωπάρκο Βίκου – Αώου).

Παραδείγματα Γεωλογικών Μνημείων στην Ελλάδα

Σπήλαιο Δυρού

Το σπήλαιο Γλυφάδας (ή Βλυχάδας) Δυρού βρίσκεται στον κόλπο Δυρού της Μάνης στη δυτική ακτή της Λακωνικής χερσονήσου. Πρόκειται για ένα γεωμορφολογικό σχηματισμό με έντονη γεωποικιλότητα, ο οποίος διανοίγεται εντός μαρμάρων προ-Τεταρτογενούς ηλικίας (♦ δλδ πριν από 2,588 εκατομμύρια χρόνια), με το μεγαλύτερο μέρος του να καλύπτεται από θαλασσινό νερό. Μέσα στο σπήλαιο έχουν βρεθεί απολιθωμένα οστά διαφόρων σπονδυλωτών οργανισμών, που αξιοποιούνται ως τουριστικό στοιχείο του λιμναίου αυτού σπηλαίου.

Ισθμός Κορίνθου

Ο Ισθμός της Κορίνθου αποτελεί μία γεωλογική τομή με μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον για την παρατήρηση των πρόσφατων τεκτονικών δομών (π.χ. ρηγμάτων), των γεωλογικών σχηματισμών και του μεγάλου αριθμού μικροαπολιθωμάτων, ο συνδυασμός των οποίων οδηγεί εν τέλει στην ερμηνεία του περιβάλλοντος στο παρελθόν (παλαιοπεριβάλλοντος) της περιοχής. Συγκεκριμένα, το ιδιαίτερο γεωλογικό ενδιαφέρον έγκειται στο γεγονός ότι η συνολική περιοχή έχει βιώσει διαδοχικά επεισόδια επίκλυσης (εισχώρησης) και απόσυρσης της στάθμης της θάλασσας μέσα στον γεωλογικό χρόνο, τα οποία και φανερώνονται από τα αντίστοιχα γεωλογικά στρώματα μαργών, κροκαλοπαγών και ψαμμιτών.

Φαράγγι Σαμαριάς

Το Φαράγγι της Σαμαριάς αποτελεί ένα χαρακτηριστικό γεωλογικό μνημείο και πόλο έλξης πολλών τουριστών. Διανοίγεται στα Λευκά Όρη του νομού Χανίων με συνολική απόσταση 18 χιλιομέτρων. Πρόκειται για ένα στενό φαράγγι με σχήμα αντεστραμμένου Π, βάθους περίπου 500-700 μέτρων υπό τη στάθμη της θάλασσας και με γεωλογικό υπόβαθρο που συνίσταται σε πλακώδεις ασβεστολίθους. Τόσο η τεκτονική δραστηριότητα όσο και γεωμορφολογικά αίτια είναι υπεύθυνα για τον σχηματισμό του φαραγγιού, για την έντονη γεωποικιλότητά του (κρημνοί, πτυχωμένα στρώματα, τεκτονισμένα πετρώματα, καρστικά έγκοιλα) και υπαγορεύουν ως έναν βαθμό την πλούσια πανίδα και χλωρίδα. Η περιοχή δε έχει χαρακτηριστεί και ως Εθνικός Δρυμός.

Μετέωρα

Τα Μετέωρα στον νομό Τρικάλων αποτελούν μία ομάδα βράχων, η οποία γεωλογικά και γεωμορφολογικά παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η μορφολογία του αναγλύφου σχετίζεται με την παλαιογεωγραφική εξέλιξη της λεγόμενης Μεσοελληνικής αύλακας και είναι αποτελέσμα διαδοχικών κύκλων διάβρωσης και αποσάθρωσης των πετρωμάτων. Γεωλογικά, διακρίνουμε έναν μεγάλο αριθμό παχεών στρωμάτων μαργών, αργίλων, ψαμμιτών και κροκαλοπαγών (δηλαδή ιζηματογενών σχηματισμών). Πρόκειται για ένα εντυπωσιακότατο φυσικό τοπίο με τεράστια πολιτιστική αξία, που συνέβαλε αρκετά στην αναγνώριση της περιοχής σε γεώτοπο παγκόσμιας κληρονομιάς της Ουνέσκο (UNESCO). Πληροφορίες για τα πετρώματα αυτά στο άρθρο μας: Γεωλογία και απολιθώματα, κατανοώντας τον φυσικό μας κόσμο.

Ηφαίστειο Νισύρου

Η Νίσυρος αποτελείται από ένα σύμπλεγμα ηφαιστειακών πετρωμάτων με εναλλαγές ροών λάβας, πυροκλαστικών υλικών τα οποία έχουν αποτεθεί πάνω σε ένα υπόβαθρο ασβεστολίθων Μεσοζωϊκής ηλικίας (♦ δλδ μεταξύ 251 και 145 εκατομμυρίων χρόνων πριν από σήμερα)  και ιζημάτων Νεογενούς ηλικίας (♦ τα τελευταία 23,03 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα). Στο κεντρικό τμήμα του νησιού δεσπόζει η καλδέρα του ηφαιστείου εντός της οποίας μπορούν να εντοπιστούν 11 υδροθερμικοί κρατήρες. Η Νίσυρος διαθέτει δε το μοναδικό Ηφαιστειολογικό Μουσείο σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο.

♦ οι παραπάνω ηλικίες είναι εγκεκριμένες από τη Διεθνή Επιτροπή Στρωματογραφίας (ICS) και επικυρωμένες από τη Διεθνή Ένωση Γεωλογικών Επιστημών (IUGS)

 

Πηγές

Ουνέσκο

Παγκόσμιο Δίκτυο Εθνικών Γεωπάρκων

Ηφαιστιολογικό Μουσείο Νισύρου

ICS (Διεθνή Επιτροπή Στρωματογραφίας)

IUGS (Διεθνή Ένωση Γεωλογικών Επιστημών

ARCHONTIKIS, O., 2017: Revealing the Geoheritage of Attica and Eastern Peloponnese through geotouristic routes, BSc thesis, Dept. of Geology & Geoenvironment, National and Kapodistrian University of Athens, Greece.

FALTSETA, S., 1997: Geoenvironment in Spatial Planning: Approach methodology. Postgraduate Diploma Thesis. Department of Urban and Regional Development, Panteion University, Athens, Greece.

THEODOSSIOU-DRANDAKI Ι.R., 1997: Itinerary in Macedonia and Thrace geological heritage: Video tape and CD, production IGME, executed by ERT3. In Greek, English, French.

UNESCO, 1999:  UNESCO GEOPARKS PROGRAMME – A new initiative to promote a global network of geoparks safeguarding and developing selected areas having significant geological features, Paris.

ΒΕΛΙΤΖΕΛΟΣ, Ε., ΜΟΥΝΤΡΑΚΗΣ, Δ., ΖΟΥΡΟΣ, Ν., ΣΟΥΛΑΚΕΛΛΗΣ, Ν., 2002: Άτλαντας των Γεωλογικών μνημείων του Αιγαίου, εκδ. Υπουργείο Αιγαίου, σ. 351.

ΒΟΥΓΙΟΥΚΑΛΑΚΗΣ, Γ., 2008-2010: Ηφαιστειακά τοπία και ηφαίστεια της Ελλάδας. Το σύγχρονο ελληνικό πολιτισμικό τοπίο: Ένας αεροφωτογραφικός άτλας, ερευνητικό πρόγραμμα, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα.

ΔΕΡΜΙΤΖΑΚΗΣ, Μ.Δ., ΝΤΡΙΝΙΑ, Χ., ΦΕΡΜΕΛΗ Γ., 2009: Δημιουργία των Μετεώρων και η εξέλιξή τους μέσα στο χρόνο. Πρακτικά Γ’ Ιστορικού Συνεδρίου Καλαμπάκας, σ. 97 – 117.

ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ, Ε., ΦΕΡΜΕΛΗ Γ., ΚΟΥΤΣΟΥΒΕΛΗ Α., 2006: Η Γεωλογική μας Κληρονομιά. Εκδ. Καλειδοσκόπιο, σ. 102, Αθήνα.

ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ, Ε., 2011: Γεώτοποι, Γεωδιαδρομές, Γεωπάρκα: Η γεωλογική μας κληρονομιά. Ημερίδα ΕΓΕ – ΙΓΜΕ ΠΜΗ, Ιωάννινα

ΜΠΟΡΝΟΒΑΣ, Ι., 1999: Τα φυσικά μνημεία της Ελλάδας. σ. 347, Αθήνα.

ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, Δ., 2015: Η Γεωλογία της Ελλάδος, Αθήνα, Εκδ. Πατάκης, 2015.

ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΥ, 2002: Τα σπήλαια της Ελλάδας. Εκδοτική Αθηνών, σ. 159, Αθήνα

ΦΕΚ 160 (1986): Ν.1650 ‘για την προστασία του Περιβάλλοντος’