Γιατί είναι σημαντική η Μαρία Κάλλας;
Σύνταξη άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός
Επιμέλεια άρθρου: Περίανδρος Καράλης
Η Μαρία Κάλλας έχει αποκληθεί «η σημαντικότερη καλλιτέχνις του Εικοστού αιώνα». Ας δούμε αν είναι έτσι, ας δούμε τι σημαίνει αυτό.
Για να καταλάβει ο αναγνώστης τι σημαίνει «καλλιτέχνης του 20ου αιώνα», αρκεί να παρατεθούν τα ονόματα εκείνων που παρήγαγαν Τέχνη σε αυτόν τον τόσο ιδιαίτερο αιώνα. Έχουμε και λέμε: Μάλερ, Στραβίνσκυ, Σοστακόβιτς, Σόνμπεργκ, Προκόβιεφ, Ιάννης Ξενάκης, Αϊζενστάιν, Τσάπλιν, Μπρετόν, Αραγκόν, Πικάσο, Νταλί, Μαγκρίτ, Νιζίνσκυ, Νουρέγιεφ, Άννα Πάβλοβα, Προυστ, Θεοδωράκης, Σελίν, Ιονέσκο, Ναμπόκωφ, Μάρκες, Τόμας Μαν, Ρολάν Μπαρτ, Φουκώ, Μπόρχες, Μπέργκμαν, Φελίνι, Ρίλκε, Ρουσντί, Καμύ, Τζόυς, Κούντερα, Σολτσενίτζιν, Έκο, Αχμάτοβα, Καβάφης, Έλιοτ, Πάουντ, Ντάνιελ Μέντελσον, Τσβάιχ, Ροθ. Ο κατάλογος είναι τεράστιος, η παραγωγή ανυπέρβλητη σε ποιότητα. Ποια όμως η θέση της Κάλλας ανάμεσα σε όλους αυτούς;
Προσωπικά μιλώντας, νομίζω πως η μεμβράνη ανάμεσα στον κόσμο, ο οποίος ανακήρυξε, για τους δικούς του λόγους και με τα δικά του κριτήρια, σπουδαία τη Μαρία Κάλλας και αυτό που πραγματικά αντιπροσώπευε αυτή η «συμπαντική» σοπράνο, είναι η φωτογραφία της στο πλάι της Μέριλυν Μονρόε στα γενέθλια του Κένεντυ, το 1962. Το υψηλό και το ποπ, σώμα ένα. Και οι δύο με ταπεινή καταγωγή. Και οι δύο ακέραιες στο συλλογικό υποσυνείδητο. Και οι δύο κορυφαίες στον χώρο τους. Η μία ουσιαστική και με βλέψεις ποπ ειδώλου (icon) η άλλη απλώς το απόλυτο ποπ είδωλο (icon). Αξεπέραστες για πάντα. Όχι όμως όμοιες.
Σε ποια χορεία εντάσσεται λοιπόν, η Κάλλας; Στη βιομηχανία του θεάματος και μάλιστα της χρυσής της εποχής; Η απάντηση είναι, φυσικά, κατηγορηματικά καταφατική. Το αντιλαμβάνεται κανείς από τις συνεντεύξεις της, από την προσωπική της ζωή, από το ό,τι ως προς το ενδυματολογικό της ύφος ήθελε να μοιάζει στην Όντρεϊ Χέπμπορν. Το αντιλαμβάνεται κανείς επίσης και από την αξεπέραστη ικανότητά της στην ερμηνεία των πιο (ας τις πούμε έτσι) δημοφιλών στο ευρύ κοινό έργων της όπερας. Το ερώτημα στο οποίο καλούμαστε να απαντήσουμε λοιπόν, είναι το γιατί, μολαταύτα, η Κάλλας θεωρείται παγκοσμίως στοιχείο υψηλής κουλτούρας και πολιτισμού.
Η Κάλλας υπήρξε τεράστια όσον αφορά σε αυτό που αποκαλούμε «Πράξη ως καλλιτέχνις» και την επενέργειά της στην παραγωγή σύγχρονης Τέχνης. Καταρχήν δεν ήθελε να είναι συμπαθής στο κοινό. Ούτε αντιπαθής. Ήθελε το κοινό της να ξαφνιάζεται, να εκπαιδεύεται από την αρχή στο τι είναι το λυρικό θέατρο, να ακούει τα τραγούδια, όπως εννοούνται κι όχι απλώς όπως τραγουδιούνται. Ήθελε (και τα κατάφερε) να ξανανιώσει την όπερα, να την ξανακάνει Θέατρο και Τέχνη, να ξαναζωντανέψει τα από καιρό κοιμισμένα λαϊκά στοιχεία του λυρικού τραγουδιού (αρκεί να τη δει και να την ακούσει κανείς να ερμηνεύει τη Χαμπανέρα), να θέσει τον πήχη ψηλά στο πώς ορίζεται η άρτια λυρική τραγουδίστρια, η οποία αντιλαμβάνεται τι τραγουδάει (κι όχι απλώς το πώς πρέπει να το κάνει). Δεν έχει κανείς παρά να συγκρίνει τις τραγουδίστριες (αλλά και τους άντρες τραγουδιστές) στην προ – Κάλλας εποχή, με τις σημερινές, τις επιγόνους της.
Η Κάλλας πήρε το λυρικό θέατρο, την όπερα της εποχής της στα χέρια της. Κυριολεκτικά. (Μην ξεχνάμε πως στα 13 της ήδη έδειχνε ισχυρές βαγκνερικές δυνατότητες, ενώ στα 16 της μπορούσε και έδειχνε δυνατότητες κολορατούρας με αξιώσεις). Ως τότε το λυρικό θέατρο ήταν περίκλειστο, στάσιμο και το να παρακολουθείς τις παραστάσεις του ήταν απλώς σημάδι κοινωνικής θέσης, εκεί όπου μπορούσε να βγει να ξεσκάσει και να δειχθεί ο πλουσιόκοσμος. Όχι με την Κάλλας. Η Κάλλας πήρε τα έργα, που ερμήνευσε, τα «άνοιξε» κι έδειξε πως ήταν (και είναι), έργα υψηλής διανόησης, έργα που προκαλούν, έργα με διαχρονία και γεννήτορες της συνέχειάς τους στη συνείδηση των ανθρώπων, έργα που αφορούν και στον δικό μας αιώνα, τον Εικοστό πρώτο. Άρα σαφώς η Μαρία Κάλλας ανήκει στη βαρειά παρακαταθήκη του Στοχασμού του αιώνα που πέρασε.
Η Κάλλας, μην ξεχνάμε, τιμάται παγκοσμίως όσο κανένας άλλος τραγουδιστής, λυρικός ή μη. Βιβλία, μονογραφίες, μελέτες, ημερίδες, διεθνείς διαγωνισμοί (Γκραντ Πρι Μαρία Κάλλας, Grand Prix Maria Callas), θεατρικές παραστάσεις και γκαλά, ταινίες, εκπομπές, σύλλογοι και ιδρύματα, συζητήσεις και αναλύσεις του φαινομένου αλλά και η αίσθηση κάθε τραγουδίστριας, (όταν τραγουδά ό,τι τραγούδησε και η Κάλλας), πως αναμετράται και συγκρίνεται μαζί της, δείχνουν το μέγεθος ενός ανθρώπου, που επηρεάζει καθοριστικά και την εποχή μας. Εν έτει 2024, η Μαρία Κάλλας είναι πολλαπλώς και ουσιαστικά παρούσα.
Μα ας μιλήσουμε για τη γενεσιουργό αιτία των ταλέντων και ιδιοτήτων της Κάλλας. Την ελληνικότητά της. Η Μαρία Κάλλας υπήρξε πολύπατρις, αδιαμφισβήτητα. Ελλάδα, Ιταλία, Η.Π.Α., Όπερα, οι πατρίδες της. Τέσσερα σύμβολα ανυπέρβλητης ισχύος. Τι είδους Ελληνίδα υπήρξε; Σε πολλά μέτρια. Ταυτοχρόνως όμως Ελληνίδα των αρχαίων μύθων. Όλο της το είναι. Ανικανοποίητη, ευφυής, νάρκισσος, μακράν του μέσου όρου, αδηφάγος, τραγική, απάνθρωπη, εξαρτημένη, όρισε πεπρωμένα, της διέφυγε το δικό της τη στιγμή που το κρατούσε όσο πιο δυνατά γινόταν. Υπέρκοσμη και μικρή. Πίστεψε ίσως πως ήταν Απόλλωνας, όμως ήταν, σ’ όλο του το μεγαλείο, ο τραγικός και μεγαλειώδης Μαρσύας. Την ευχαριστώ που έγραψα αυτό το κείμενο.
