Ιερό του Ολυμπίου Διός

Σύνταξη άρθρου: Ματίνα Δαμιανάκη

 

Ανάμεσα στην Ακρόπολη και τον ποταμό Ιλισσό συναντάμε τα απομεινάρια από το Ιερό του Ολυμπίου Διός (γνωστό σήμερα με την ονομασία Στύλοι του Ολυμπίου Διός), ένα από τα σημαντικότερα και αρχαιότερα ιερά της Αθήνας. Ο χώρος ακόμα και σήμερα δίνει στον επισκέπτη μια αίσθηση μεγαλοπρέπειας. Ο ναός μοιάζει να βρίσκεται σε ένα ιερό σταυροδρόμι των αρχαίων τόπων. Από τη μια η μοναδική θέα προς τον Ιερό βράχο της Ακρόπολης, καθώς τίποτα λιγότερο δε θα αναλογούσε στον Δία, Πατέρα όλων των θεών αλλά και των ανθρώπων. Από την άλλη στο βάθος ο Υμηττός, το βουνό της Αττικής που έχει συνδεθεί άμεσα με την ιστορία της πόλης των Αθηνών και όπου έχουν ιδρυθεί εκεί λατρευτικοί χώροι από τα αρχαία χρόνια. Τέλος, προπομπός του Ολυμπείου, ο κατάφυτος λόφος του Αρδηττού, ο χώρος που συνεδρίαζαν οι Ηλιαστές, οι δικαστές για σοβαρές φονικές υποθέσεις. Στις πλαγιές του λόφου οι 6.000 λαϊκοί ένορκοι έδιναν δια βοής τον όρκο τους και ύστερα γιόρταζαν τα Μικρά Ελευσίνια Μυστήρια πλάι στον Ιλισσό. Αντιλαμβάνεται κανείς γιατί στο σημείο αυτό δέσποσε η λατρεία του Δία.

 

Ο ναός του Διός

Ιδρύθηκε, κατά την παράδοση που διέσωσε ο περιηγητής Παυσανίας, από τον Δευκαλίωνα γενάρχη των Ελλήνων προς τιμή του Δία ως αντάλλαγμα για τη σωτηρία του, μετά τον κατακλυσμό. Ο Ναός του Ολυμπίου Διός αποτέλεσε τον μεγαλύτερο ναό της Ελλάδας κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους. Τα θεμέλια του πρώτου ναού στον χώρο είχε κτίσει ο τύραννος των Αθηνών Πεισίστρατος το 515 π.Χ. αλλά οι εργασίες σταμάτησαν, όταν ο γιος του Πεισιστράτου, Ιππίας εξορίστηκε το 510 π.Χ. . Όταν ξεκίνησε στα αρχαϊκά χρόνια σχεδιάστηκε με πρότυπο τους μεγάλους ναούς των ελληνικών αποικιών της Μικράς Ασίας. Θα ήταν δωρικού ρυθμού με μέγεθος στυλοβάτη 41μ. επί 108μ. Θα ήταν οκτάστυλος με διπλή σειρά κιόνων στις στενές πλευρές και 21 κίονες στις μακρές. Με την ίδρυση όμως της Δημοκρατίας, θεωρήθηκε ως έργο σύμβολο της τυραννίας και η οικοδόμηση σταμάτησε.

 

Κατά τη διάρκεια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, ο ναός παρέμεινε ημιτελής, προφανώς επειδή οι Έλληνες της κλασσικής περιόδου θεωρούσαν ύβρι να κατασκευάζουν κτίρια τέτοιου μεγέθους. Στο έργο του «Πολιτική» ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον ναό σαν ένα παράδειγμα για το πώς τα τυραννικά καθεστώτα αναγκάζουν τον πληθυσμό να ασχολείται με τεράστια έργα, μην αφήνοντάς του χρόνο, ενέργεια και τρόπους αντίδρασης. Μέρος των οικοδομικών του υλικών χρησιμοποιήθηκε αργότερα για την κατασκευή του ανατολικού βραχίονα του Θεμιστόκλειου τείχους.

Η μερική αποπεράτωση του ναού έγινε τον 2ο π.Χ. αιώνα κατά τη διάρκεια της μακεδονικής πρωτοκαθεδρίας στον Ελληνισμό από τον βασιλιά Αντιόχο τον Δ’ τον Επιφανή, που προσέλαβε τον Ρωμαίο αρχιτέκτονα Κοσσούτιο, να σχεδιάσει τον μεγαλύτερο ναό στον γνωστό τότε κόσμο. Όταν ο Αντίοχος πέθανε, το 164 π.Χ., η κατασκευή του ναού σταμάτησε ξανά.

Το 86 π.Χ., όταν οι Ελληνικές πόλεις εισήλθαν κάτω από Ρωμαϊκή κυριαρχία, ο στρατηγός Κορνήλιος Σύλλας πήρε δύο κολώνες, από τον μισοτελειωμένο ναό, στη Ρώμη για να διακοσμήσει τον ναό του Δία στον λόφο του Καπιτωλίου. Οι κολόνες αυτές επηρέασαν τη διάδοση και άνθιση του κορινθιακού ρυθμού στη Ρώμη.

 

Ο ναός ολοκληρώθηκε το 129 μ.Χ. (ή το 131 μ.Χ. κατά άλλους) από τον αυτοκράτορα Αδριανό που ήταν μεγάλος θαυμαστής του ελληνικού πολιτισμού. Ο Αδριάνειος ναός, από τους μεγαλύτερους του αρχαίου κόσμου, διατήρησε τις υποδομές του παλαιού αρχαϊκού ναού αλλά ολοκληρώθηκε με τη χρήση πεντελικού μαρμάρου σε Κορινθιακό ρυθμό. Το κολοσσιαίο κτίσμα είχε μήκος 110,35μ., πλάτος 43,68μ., δύο σειρές από 20 κίονες στις μακρές πλευρές και τρεις σειρές από 8 κίονες στις στενές. Δέσποζε στο μέσο ενός μεγάλου ορθογωνίου περιβόλου περιμέτρου 673 μέτρων, με πρόπυλο στα βόρεια.

Ο Αδριανός αφιέρωσε τον ναό στον Δία. Στον σηκό φυλασσόταν το κολοσσιαίο λατρευτικό χρυσελεφάντινο άγαλμα του Διός και κοντά σε αυτό ανδριάντας του Αδριανού, που λατρεύτηκε επίσης ως θεός στον ίδιο ναό. Τα αετώματα κοσμούνταν από πολλά αγάλματα, αλλά και σε ολόκληρο τον ναό υπήρχαν αγάλματα και προτομές φημισμένων ανδρών.

 

Η παρακμή του ναού

 

 

Η αίγλη του ναού δε διήρκεσε πολύ, διότι λεηλατήθηκε από μια εισβολή των Ερούλων, τον 3ο αιώνα μ.Χ. και από τότε έπαψε να χρησιμοποιείται. Η εγκατάλειψη και η καταστροφή συνεχίσθηκε στους επόμενους αιώνες από φυσικά αίτια ή ανθρώπινες επεμβάσεις, καθώς ο ναός λεηλατήθηκε για να χρησιμοποιηθούν τμήματά του ως δομικά υλικά σε άλλες κατασκευές της πόλης. Στην ΝΑ περιοχή του περιβόλου υπήρχε τζαμί υπαίθριου τύπου κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και επάνω στο επιστύλιο των κιόνων της ΝΑ γωνίας του ναού μεσαιωνικό κτίσμα ίσως παρατηρητήριο. Το 1759 ο Τούρκος διοικητής της Αθήνας Τσισδαράκης ανατίναξε έναν ακόμα κίονα για να παρασκευάσει ασβέστη για το τζαμί που κατασκεύαζε. Από τους 104 κίονες του ναού σώζονταν μέχρι το 1852 δεκαέξι. Ο ένας γκρεμίσθηκε από μία φοβερή καταιγίδα εκείνης της χρονιάς.

 

Άλλα κτίσματα στον αρχαιολογικό χώρο

• Ο Ναός (Ιερό), αφιερωμένος στον Πανελλήνιο Δία και ίσως και στην Πανελλήνια Ήρα. Ανεγέρθηκε γύρω στο 131 με 132 μ.Χ. . Οι ανασκαφές ανάμεσα στον Ναό του Δελφινίου Απόλλωνος και τον Ιλισσό, έφεραν στην επιφάνεια λείψανα μεγάλου ναού, που ταυτίζεται με τον Ναό του Πανελληνίου Διός, σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Ιωάννη Τραυλό. Πρόκειται για έναν μεγάλο περίβολο με ψηλή κρηπίδα, πάνω στην οποία υπήρχε ο Ναός. Ο αυτοκράτορας Ανδριανός στην προσπάθειά του να αναβιώσει την αρχαία πίστη, που απειλείται ανοιχτά πλέον από τον Χριστιανισμό, θα δημιουργήσει το «Πανελληνίο». Το Πανελλήνιο αποτέλεσε μια συνομοσπονδία όλων σχεδόν των Ελληνικών Πόλεων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, έναν σύνδεσμο δηλαδή, που είχε έδρα την Αθήνα και επίκεντρο την περιοχή, που είχε χτιστεί ο Ναός του Ολυμπίου Διός. Για τις συνεδριάσεις του Συνδέσμου χρησιμοποιήθηκε πιθανότατα ο Ναός (Ιερό), αφιερωμένος στον Πανελλήνιο Δία και ίσως και στην Πανελλήνια Ήρα.

• Γύρω στα 450 π.Χ. οικοδομείται ο μεγάλος πώρινος δωρικός περίπτερος ναός (αμφιδίστυλος εν παραστάσι), που ταυτίζεται με τον Δελφινίο Απόλλωνα, ο οποίος εγκαταλείπεται τον 3ο μ.Χ. αι. . Με το προσωνύμιο Δελφίνιος θεωρείται προστάτης των μακρινών θαλασσινών ταξιδιών.

• Στα νοτιοδυτικά του μεταγενέστερου ναού του Δελφινίου Απόλλωνος στην περιοχή του Ιλισσού και σε επαφή με αυτόν εντοπίσθηκαν τα κατάλοιπα κτιρίου με πολυγωνική τοιχοδομία των υστεροαρχαϊκών χρόνων (γύρω στο 500 π.Χ.). Σύμφωνα με την παράδοση, ιδρύθηκε από τον βασιλιά της Αθήνας Αιγέα, πατέρα του Θησέα, δίπλα στο ανάκτορό του και λειτούργησε ως δικαστήριο όπου δικάζονταν οι «δίκαιοι» φόνοι, δηλαδή αυτοί που διαπράττονταν σε περίπτωση μοιχείας ή κατά την διάρκεια πολεμικών αγώνων. Το τριμερές οικοδόμημα έφερε στην μπροστινή πλευρά του αυλή –ίσως το λεγόμενο «Περίφρακτον», που κατά τις πηγές περιέβαλλε το δικαστήριο– και την οποία περιέκλειε τοίχος κτισμένος κατά μήκος του βράχου. Ανάμεσα στα τέλη του 4ου και στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. το κτίριο δέχθηκε επισκευές, ενώ προστέθηκαν βοτσαλωτά δάπεδα στην αυλή και στους δύο πλευρικούς χώρους. Τέλος, οι εγκάρσιοι τοίχοι των πλευρικών τμημάτων του δικαστηρίου καθώς και άλλα τμήματά του καταστράφηκαν τον 2ο αι. π.Χ. εξαιτίας της ανέγερσης του ναού του Πανελληνίου Διός.

• Ακόμη ανεγείρεται ρωμαϊκός ναός δωρικού ρυθμού μέσα σε τέμενος με κτιστό περίβολο και υπαίθριο βωμό αφιερωμένος στον Κρόνο και τη Ρέα, θεότητες της σοδειάς και της γονιμότητας αντιστοίχως.

• Το 131 μ.Χ. κτίστηκε ένα ρωμαϊκό βαλανείο, που είναι γνωστό ως το Βαλανείο του Ολυμπιείου, τμήμα του οποίου διατηρείται σε καλή κατάσταση. Υπάρχει δε χώρος του βαλανείου και των βοηθητικών χώρων που κοσμούνται από ψηφιδωτές και μαρμάρινες πλάκες που σώζονται μέχρι και σήμερα.

 

• Κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ., επί του Ρωμαίου αυτοκράτορα Βαλεριανού, κτίζεται το Βαλεριανό τείχος πάνω στη διαδρομή της κλασικής οχύρωσης. Ωστόσο το 267 μ.Χ. καταστροφική επιδρομή και πυρπόληση της πόλης από τους Έρουλους, βαρβαρικό φύλο του βορρά, θα διακόψει απότομα αυτήν την περίοδο και θα οριοθετήσει το τέλος της κλασικής πόλης.

• Τον 4ο και 5ο αιώνα μ.Χ. αναπτύχθηκε εκτεταμένο υστερορωμαΐκό νεκροταφείο στην περιοχή έξω από το τείχος νότια του Ολυμπιείου.

 

• Βόρεια δε του ναού του Διός, έχει ανακαλυφθεί ότι, υπήρχε μια τρίκλιτη βασιλική με ημικυκλική αψίδα του ιερού από τον 5ο αι., γνωστή ως Βασιλική του Ολυμπιείου.

• Επίσης, έχουν εντοπιστεί ερείπια βυζαντινών οικιών. Τον 10ο – 12ο αι. μ.Χ., όπως φαίνεται ακμάζει μια εκτενής βυζαντινή συνοικία με οικίες και εργαστήρια, όπως βυρσοδεψεία και ελαιοτριβείο, επάνω στα ερείπια του κλασικού ναού, με μία τουλάχιστον κεντρική οδική αρτηρία, την αποκαλούμενη Αρχαία Οδό.

• Εκτός του αρχαιολογικού χώρου του Ολυμπιείου και εκτός των τειχών της πόλης έχουν εντοπιστεί και αλλά ιερά, όπως ο ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος, πάνω από την οδό Αρδηττού (σημερινό Μετς) και το ιερό του Πανός, πλησίον του ναού της Αγίας Φωτεινής.

 

Η Πύλη του Αδριανού

Το 131-132 μ.Χ. ιδρύθηκε από τους Αθηναίους, έξω από τον περίβολο του Ολυμπιείου στα ΒΔ, μια θριαμβική αψίδα, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τον αυτοκράτορα Αδριανό για τα πολυάριθμα έργα του στην Αθήνα. Ήταν κτισμένη πάνω σε ένα αρχαιότερο δρόμο που συνέδεε την πόλη με τα Παριλίσια Ιερά και αποτελούσε ορόσημο μεταξύ της παλαιάς και της νέας πόλης.

Η αψίδα κατασκευάστηκε από το περίφημο πεντελικό μάρμαρο, υλικό με το οποίο φτιάχτηκε ο Παρθενώνας και τα περισσότερα σημαντικά μνημεία της Αθήνας, παρόλο που η ποιότητά του μπορεί να διαφέρει σημαντικά. Η κατασκευή της έγινε χωρίς τη χρήση τσιμέντου ή κονιάματος παρά μόνο από καθαρό μάρμαρο, και χρησιμοποιήθηκαν σφιχτήρες για να συνδέσουν μεταξύ τους τις πέτρες.Το μνημείο, ύψους 18μ. και πλάτους 13μ., έχει δύο ίδιες προσόψεις και αρθρώνεται καθ’ ύψος σε δύο σαφώς διακριτά τμήματα. Το κάτω μέρος ακολουθεί το ρωμαϊκό σχήμα της τιμητικής αψίδας, ενώ το επάνω μιμείται το ελληνικής παράδοσης πρόπυλο.

Στο επιστύλιο επάνω από την τοξωτή δίοδο υπάρχουν οι επιγραφές, στη δυτική: «Αιδ’ εισ’ Αθήναι, Θησέως η πριν πόλις» (Εδώ είναι η Αθήνα, η αρχαία πόλη του Θησέα)  και στην ανατολική: «αιδ’ εισ’ Αδριανού και ουχί Θησέως πόλις» (αυτή είναι η πόλη του Ανδριανού και όχι του Θησέως).

 

Το 1778 η αψίδα ενσωματώθηκε στο ανατολικό σκέλος του τούρκικου οχυρωματικού περιβόλου της Αθήνας, γνωστού ως «τείχος του Χασεκή», οπότε και μετατράπηκε σε πύλη, γνωστή ως «πόρτα της βασιλοπούλας» ή «καμαρόπορτα».

 

Ανασκαφές

Ανασκαφές στον χώρο του ναού του Δία πραγματοποιήθηκαν από τον Ε. Πενρόουζ (E. Penrose) από το 1883 έως το 1886 και το 1922 από τον Γκ. Ουέλτετ (G. Weltet). Η Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία διενέργησε ανασκαφές γύρω από τον ναό από το 1886 έως το 1907, ενώ ο Ιωάννης Τραυλός (αρχιτέκτων) στη δεκαετία του 1960. Ο αρχαιολόγος Ιωάννης Θρεψιάδης υπήρξε επίσης ανασκαφέας του αρχαιολογικού χώρου.

Στα πλαίσια του Έργου της Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας, ο χώρος νοτίως του Ολυμπιείου με τα Παριλίσσια ιερά ενοποιήθηκε με τον παλαιό αρχαιολογικό χώρο του Ολυμπιείου και είναι σήμερα επισκέψιμος για το κοινό ως ενιαίο σύνολο.

 

Η είσοδος στον ενιαίο χώρο του Ολυμπιείου και των Παριλισσίων Ιερών γίνεται μόνο από το φυλάκιο της Λεωφόρου Βασιλίσσης ΄Ολγας. Από τον Σεπτέμβριο του 1999 έως τον Ιούνιο του 2004 διενεργήθηκαν συστηματικές αρχαιολογικές ανασκαφικές εργασίες στον χώρο νοτίως του Ολυμπιείου, υπό την εποπτεία της Γ΄ Ε.Π.Κ.Α., στο πλαίσιο της Ενοποίησης των Αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας. Σκοπός της επέμβασης ήταν η προβολή, ανάδειξη και αποκατάσταση των μνημείων αλλά και η ανάπλαση του χώρου με αρχαιολογικούς καθαρισμούς, εκτεταμένες αποψιλώσεις, συστηματικές εργασίες συντήρησης, μικρές εργασίες αναστήλωσης, κατασκευή συστήματος αποστράγγισης ομβρίων υδάτων και, τέλος, δημιουργία υποδομών και ενημερωτικών πινακίδων για την υποδοχή των επισκεπτών.

 

Η συντήρηση του ναού

Οι πρώτες-πρώτες σωστικές εργασίες στο Ολυμπείο έγιναν αρκετά νωρίς μετά την Απελευθέρωση και την ίδρυση του Κράτους, το 1835. Ακολούθησαν αυτές του 1892 για τη στερέωση τριών ρηγματωμένων επιστυλίων, με εμπλοκή του Ερνέστου Τσίλλερ. Κατά καιρούς έκτοτε γίνονταν μελέτες και επεμβάσεις έως τη δεκαετία του 1960.

Σήμερα είναι σε εξέλιξη το μεγαλύτερο σε έκταση έργο συντήρησης του ναού που έχει γίνει ως τις μέρες μας, με την επωνυμία «Στερέωση και Συντήρηση του Ναού του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Αττική 2014-2021» με προϋπολογισμό 3.425.870 ευρώ. Το έργο ξεκίνησε τον σχεδιασμό του τον Ιούνιο του 2018 με χρονικό ορίζοντα περάτωσης των εργασιών τα τέλη του 2023. Το έργο βρίσκεται υπό την επίβλεψη του δρ. Μιχάλη Λεφαντζή, αρχιτέκτονα μηχανικού της Διεύθυνσης Αναστύλωσης Αρχαίων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού.

Η αλήθεια είναι πως ο ναός χρήζει άμεσης συντήρησης καθώς οι πάσης φύσεως φθορές είναι εκτεταμένες. Σοβαρά είναι, καταρχάς, τα προβλήματα δομικής αστάθειας του μνημείου, το οποίο κινδυνεύει να πέσει. Για να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα και να λυθεί μακροπρόθεσμα, οι κίονες του ναού περιβλήθηκαν με ικριώματα (σκαλωσιές) βαρέως τύπου. Οι κατασκευές αυτές επιτρέπουν στους αρχαιολόγους, τους μηχανικούς και στους συντηρητές να ανεβούν ψηλά και να εξετάσουν τους σπονδύλους, τα κιονόκρανα, τα επιστύλια και την κατάσταση του υλικού από κοντά. Επίσης επιτρέπουν και την καταβίβαση του υλικού, ώστε να εξεταστεί, να συμπληρωθεί και να αποκατασταθεί, κατά κύριο λόγο των επιστυλίων.

Τα έργα, πέραν της συντήρησης και της αποκατάστασης του Ναού, περιλαμβάνουν και τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος πεδίου. Θα πραγματοποιηθεί επίσης αρχαιολογική έρευνα στον περίβολο του αρχαιολογικού χώρου και συγκεκριμένα στα δυτικά ανάντη (άνω πλευρά) του. Επιπλέον, καθώς ο περιβάλλοντας χώρος είναι διάσπαρτος από αρχιτεκτονικά μέλη και κατάλοιπα, θα γίνει λεπτομερής καταγραφή τους. Τέλος έχει σχεδιαστεί και γεωτεχνική μελέτη του πεδίου αλλά και αποτύπωση της σεισμικής συμπεριφοράς του ναού.

 

Πηγές

Χαράλαμπος Μπούρας, 1999. Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Πρώτος Τόμος, Εκδόσεις Συμμετρία